द्वादशः
पाठः गान्धिनः संस्मरणम्
1. संस्कृतेन उत्तरं दीयताम्
(क) प्रस्तुतः पाठः कस्माद् ग्रन्थात् सङ्कलितः?
उत्तर: प्रस्तुतः पाठः ‘सत्यशोधनम्’ ग्रन्थात् संकलितः ।
(ख) गान्धिन: आत्मकथा मूलतः कस्यां भाषायां
लिखिता ?
उत्तर: गान्धिनः आत्मकथा मूलतः गुजराती भाषायां लिखिता।
(ग) गान्धिनः आत्मकथायाः संस्कृतभाषायाम् अनुवादकः
कः ?
उत्तर: गान्धिनः आत्मकथायाः संस्कृतभाषायां अनुवादकः पण्डित
होसकेरे नागप्पशास्त्री अस्ति ।
(घ) महात्मा गाँधी किन्नाम नाटकम् अपठत् ?
उत्तर: महात्मागांधी ‘श्रवणपितृभक्तिः’
नामक नाटकमपठत् ।
(ङ) गान्धिनः ग्रामं के उपागच्छन्?
उत्तर: गान्धिनः ग्रामं पुत्तलिकाप्रदर्शनोपजीविनः
उपागच्छन् ।
(च) गान्धिनः मनसि कयो : विलापः पुनः पुनः
श्रूयते स्म ?
उत्तर: गान्धिनः मनसि श्रवणस्य मातापित्रोः विलापः पुनःपुनः
श्रूयते स्म ।
(छ) महात्मा गान्धी हरिश्चन्द्रनाटकं द्रष्टुं
कस्य अनुज्ञाम् अध्यगच्छत्?
उत्तर: महात्मागांधी हरिश्चन्द्र नाटकं
द्रष्टुं स्वपितुः अनुज्ञाम् अध्यगच्छत्।
(ज) कस्य कथायां सत्यत्वप्रतीतिः आसीत् ?
उत्तर: हरिश्चन्द्रस्य कथायां सत्यत्वप्रतीतिः
आसीत्।
(झ) कौ गान्धिन: हृदये नित्यसन्निहितौ आस्ताम्?
उत्तर: श्रवणहरिश्चन्दौ गान्धिनः हृदये
नित्यसन्निहितौ आस्ताम् ।
(ञ) कीदृशस्य श्रवणस्य प्रतिकृति: गान्धिना
अवलोकिता ?
उत्तर: स्कन्धावलम्बिवीवधेन स्वमातापितरौ
वहमानस्य श्रवणस्य प्रतिकृतिः गान्धिनाऽवलोकिता ।
(ट) गान्धिनः मनसा किं प्रयुक्तम् आसीत् ?
उत्तर: गान्धिनः मनसा सत्यहरिश्चन्द्रनाटकं
प्रयुक्तम् ।
(ठ) क: प्रश्न: गान्धिनः मनसि पुनः पुनः स्फुरति
स्म ?
उत्तर: 'हरिश्चन्द्रेणेव सर्वैरपि
कस्मात् सत्यवद्भिः न भवितव्यम्' इति प्रश्नः गान्धिनः मनसि पुनः पुनः स्फुरति स्म।
2. रिक्त स्थानानि पूरयत
(क) ग्रामात् ग्रामं ....पर्यटन्तः........
पुत्तलिकाप्रदर्शनोपजीविन: उपागच्छन् ?
(ख) श्रवणस्य पितृभक्तिः ....आदर्शरूपेण.........
त्वया स्थापनीया।
(ग) स राग: मे ......हृदयं.........
तन्मयमकरोत्।
(घ) अनेकशः मे नेत्राभ्याम् .....अश्रूणि....... विस्सारितानि ।
(ङ) हरिश्चन्द्र श्रवणौ .....उभावपि..........
मम हृदये नित्यसन्निहितौ ।
3. अधोलिखितेषु यथानिर्देशं पदचयनादिकं कुरुत
(क) अस्मात् पाठात् अव्ययपदानि चिनुत ।
उत्तर: अव्ययपदानि-(उपरि (ऊपर), कथम् (कैसे), अपि (भी), एव
(ही), इति (इस प्रकार या यह), च (और), कदापि (कभी), अद्य (आज), पुनः पुनः (बार-बार),
तथापि (फिर भी), किन्तु (लेकिन), इव (तरह, समान), वत् (तरह), अनेकशः (अनेकबार), अक्षरशः
(अक्षर-अक्षर)।
(ख) एतेषां शब्दानां संस्कृतवाक्ये प्रयोगं
कुरुत
पर्यटनम्, उद्दिश्य, संवृत्ता, प्राप्य, भवितव्यम्
उत्तर:
(i) पर्यटनम्- तीर्थस्थानानां पर्यटनं मह्यं रोचते।
(ii) उद्दिश्य- किं उद्दिश्य त्वं तत्र गतवान्?
(iii) संवृत्ता- श्रवणसदृशी एका घटना मम जीवने संवृत्ता ।
(iv) प्राप्य- सः पितुः आज्ञां प्राप्य चलचित्रं द्रष्टुं
गतवान् ।
(v) भवितव्यम्- सर्वैः हरिश्चन्द्रेणेव सत्यवद्भिः भवितव्यम्
।
(ग) अस्मिन् पाठे कर्मवाच्ये प्रयुक्तानि क्रियापदानि
चिनुत ।
उत्तर: कर्मवाच्ये प्रयुक्तानि क्रियापदानि- अवलोकिता, स्थापनीया,
श्रूयते, भवितव्यम्, निस्सारितानि, शक्यते, विलीयते ।
(घ) अधोलिखितशब्दानां समानार्थक शब्द लिखत
लोचनम्, पितरौ, मनः
उत्तर:
(i) लोचनम् - नेत्रम्, चक्षुः,
अक्षि, नयनम्।
(ii) पितरौ - मातापितरौ, जननीजनकौ
।
(iii) मनः - चित्तम्, चेतः,
हृदयम् ।
4. अधोलिखितपदेषु सन्धिं सन्धिविच्छेदं वा कुरुत
(क) दृष्टिरपतत् = दृष्टिः
+ अपतत्।
(ख) ग्रामात् + ग्रामम् = ग्रामाद्ग्रामम्
।
(ग) कदा + अपि + अप्रमार्जनीयाम् = कदाऽप्यप्रमार्जनीयाम्।
(घ) घटनैका = घटना + एका ।
(ङ) तत् + नाटकम् = तन्नाटकम्
।
(च) इत्येष = इति + एष ।
(छ) मनसि + आविरभूत् = मनस्याविरभूत्
।
5. हिन्दीभाषया आशयं स्पष्टीकुरुत
(क) सत्यानुसरणं सत्यस्यार्थे हरिश्चन्द्रवन्निर्विकल्पेन
मनसा क्लेशानामनुभवः ।
उत्तर: महात्मा गाँधी ने अपनी आत्मकक्षा में लिखा है कि हरिश्चन्द्र
नाटक को देखकर मेरे मन में बार-बार यह प्रश्न उठने लगा की हरिश्चन्द्र के समान सत्य
के लिए सत्य का अनुसरण करना, सत्य के लिए निर्विकल्प मन में क्लेशों का अनुभव करना
।
(ख) निस्संख्यवारमिदं नाटकं मया स्वयं मनसा
प्रयुक्तं स्यात् ।
उत्तर: हरिश्चन्द्र नाटक को देखने के उपरान्त गाँधीजी ने
अपनी मनः स्थिति का वर्णन करते हुए कहा- अनेक बार इस नाटक को मैंने स्वयं मन से प्रयुक्त
किया । अर्थात् मन ही मन अनेक बार इसके व्यवहार पक्ष एवं परिणाम के सन्दर्भ में चिन्तन-
मनन किया ।
(ग) श्रवणस्य पितृभक्तिरादर्शरूपेण त्वया स्थापनीयेत्यात्मनात्मानमबोधयम्।
उत्तर: ‘श्रवणपितृभक्ति' नाटक को बाल्यावस्था में पढ़कर तथा कठपुतली प्रदर्शन में कावड़ पर बैठाकर अपने माता-पिता को यात्रा कराने की प्रतिकृति को देखकर गाँधीजी के मन में विचार आया कि श्रवणकुमार की पितृभक्ति को आदर्श रूप से मुझे अपने हृदय में स्थापित करना चाहिए- ऐसा स्वयं ने स्वयं को समझाया अर्थात् अन्तः करण में इस प्रकार अनुभूति हुई ।
