एकादशः
पाठः ईश: कुत्रास्ति
1. संस्कृतभाषया उत्तरं दीयताम्
(क) ईश: कुत्रास्ति? इति पाठः कस्माद् ग्रन्थात्सङ्कलितः?
उत्तर: ‘ईशः कुत्रास्ति' पाठः गीताञ्जल्याः संस्कृतानुवादतः
संकलितः।
(ख) लाङ्गलिक : किं करोति?
उत्तर: लाङ्गलिकः कठिनां भूमिं कर्षति ।
(ग) प्रस्तरखण्डान् कः दारयते ?
उत्तर: प्रस्तरखण्डान् जनपदरथ्याकर्ता दारयते ।
(घ) ईश्वर: काभ्यां सार्द्ध तिष्ठति ?
उत्तर: ईश्वरः कृषकश्रमिकाभ्यां सार्धं तिष्ठति ।
(ङ) कवि: जनान् कुत्र गन्तुं प्रेरयति ?
उत्तर: कविः जनान् स्वेदजलार्द्रस्तन्निकटे कार्यक्षेत्रे
गन्तुं प्रेरयति ।
(च) कवि: किं चिन्तयितुं कथयति?
उत्तर: यदि तव वसनं धूसरितं स्यात् यदि वा सहस्त्रच्छिद्रं
स्यात् का वा क्षतिः इह तेन भवेत्’ इति तत्वं चिन्तयितुं कथयति ।
2. "तत्रास्तीश: कठिनां भूमिं .......दारयते''
। इत्यस्य काव्यांशस्य व्याख्या हिन्दीभाषया कर्तव्या
उत्तर: गुरुदेव रवीन्द्रनाथ टैगोर विरचित गीताञ्जली के संस्कृत
अनुवाद में लोगों को ईश्वर का रहस्य बतलाते हुए अनुवाद श्री को.ल. व्यासराय शास्त्री
कहते हैं कि 'हे लोगो ! ईश्वर वहाँ है, जहाँ किसान कठोर भूमि को हल से जोतता है, जहाँ
सड़क बनाने वाला श्रमिक पत्थर तोड़ता है । अतः यदि ईश्वर को देखना है तो श्रम कीजिए
क्योंकि परिश्रम में ही ईश्वर का निवास है।
3. रिक्तस्थानानि पूरयत
(क) अस्मिन् .....तमावृते पिहितद्वारे
देवागारे .......... कं भजसे ।
(ख) स्वेदजलार्द्र: ...स्तन्निकटे
कार्यक्षेत्रे पश्यन् ........ तिष्ठ।
(ग) ध्यानं हित्वा ....बहि:
.......... एहि ।
(घ) यदि तव ....वसनं..........
धूसरितं स्यात् ।
4. अधोलिखितपदानां वाक्येषु प्रयोगं कुरुत
सार्द्धम्, सविधे, हित्वा, एहि, धूसरितम्,
भवेत् ।
उत्तर:
(i) सार्द्धम्- पित्रा
सार्द्धं सः जयपुरं गमिष्यति ।
(ii) सविधे- ईश्वरः
अस्माकं सविधे तिष्ठति।
(iii) हित्वा- ध्यानं
हित्वा बहिर् आगच्छ ।
(iv) एहि- अशोक ! त्वं अत्र एहि
।
(v) धूसरितम्- तस्य
वस्त्रं धूलिधूसरितं वर्तते ।
(vi) भवेत् - सः
रामस्य पुत्रः भवेत्।
5. अधोलिखितेषु सन्धिं कुरुत
तमोवृते + अस्मिन् = तमोवृतेऽस्मिन्
।
ईशः + तिष्ठति = ईशस्तिष्ठति
।
बहि: + एहि = बहिरेहि।
6. अधोऽङ्कितेषु सन्धिविच्छेदं कुरुत
नास्त्यत्रेशः = न + अस्ति
+ अत्र + ईशः ।
पश्यंस्तिष्ठ = पश्यन् + तिष्ठ
।
तन्निकटे = तत् + निकटे।
7. ईशस्तिष्ठति .......... पांसुरभूमिम्, इत्यस्य
श्लोकस्य अन्वयं लिखत
उत्तर:
अन्वयः- मलिनवपुः ईशः वर्षा-आतपयोः ताभ्यां सार्धं तिष्ठति । (अतः) तव शुद्धां शाटीं दूरे क्षिप, स इव पांसुरभूमिम् एहि ।।
