सप्तमः
पाठः सन्ततिप्रबोधनम्
1. संस्कृतेन उत्तरं दीयताम्
(क) भारतानां माता कं विलोक्य भृशं क्रन्दति
?
उत्तर: भारतानां माता सान्द्रं तमिस्रा आवृतम् आर्तम् अन्धम्
आर्यखण्डं भारतं विलोक्य भृशं क्रन्दति ।
(ख) रजन्यां गूढा माता कै: विनष्टा ?
उत्तर: रजन्यां गूढा माता अरिभिः विनष्टा।
(ग) के उत्तिष्ठन्तु ?
उत्तर: सुप्तसिंहा: उत्तिष्ठन्तु।
(घ) पुत्रक! केषां भारतानां माता अस्मि ?
उत्तर: पुत्रक! सनातनानां भारतानां माता अस्मि ।
(ङ) क: भारतपुत्रान् नाशयितुं शक्तः ?
उत्तर: विपक्षः भारतपुत्रान् नाशयितुं न शक्तः ।
(च) ते (शूरा:) केन विशुद्धवीर्याः आसन् ?
उत्तर: ते (शूराः) ! ब्रह्मचर्येण विशुद्ध वीर्याः आसन्।
(छ) त्वं परस्य शौरे: किम् असि ?
उत्तर: त्वं परस्य शौरे: तेजोऽसि।
(ज) कविना कुत्रत्याः कुत्रत्याः शूराः आहूयन्ते?
उत्तर: कविना अवन्त्यः, मगधाः, बङ्गाः, अङ्गाः, कलिङ्गाः,
कुरुः, सिन्धवः, दाक्षिणात्याः, आन्ध्रचोलाः पञ्जाब च शूराः आह्वयन्ते।
(झ) मदीया यवना: कम् अर्चयन्ति ?
उत्तर: मदीया: यवना: एकमूर्तिम् अर्चयन्ति।
(ञ) सर्वान् तनयान् का आह्ह्वयति ?
उत्तर: सर्वान् तनयान् माता आह्वयति।
2. हिन्दीभाषया आशयं लिखत
(क) गूढा रजन्यामरिभिर्विनष्टा माता भृशं क्रन्दति
भारतानाम्।
उत्तर: आशय-
पराधीनता की रात्रि में छिपी हुई तथा शत्रुओं द्वारा पीड़ित
भारतमाता अज्ञान-अन्धकार से आच्छादित एवं अन्धे भारतवर्ष को देखकर अत्यधिक विलाप कर
रही है।
(ख) भो जागृतास्मि क्व धनुः क्व खड्गः उत्तिष्ठतोत्तिष्ठत
सुप्तसिंहाः ।
उत्तर: आशय –
भारतमाता महाकाली के रूप में सोये हुये भारतवासियों को जगाते
हुये कहती है- अरे सोते हुये सिंहो ! उठो, मैं जाग गई हूँ। तुम्हारे पुराने हथियार
धनुष व तलवार कहाँ हैं? उन्हें लेकर उठो तथा शत्रुओं को मारकर अपने देश की रक्षा करो।
3. रिक्तस्थानानि पूरयत
(क) भारतानां विनष्टा माता ...भ्रशं
क्रन्दति.....।
(ख) भो पुत्रक! ........ सनातनानां
त्रिदशप्रियाणां भारतानां ......... माताऽस्मि ।
(ग) भो! उत्तिष्ठ ....अग्नीन्
....... सर्जय।
(घ) अहं माता ...सर्वान् तनयान्
.......... आह्वये।
(ङ) ये ...पञ्चनदेषु शूराः
(सन्तिते) ........... शृण्वन्तु ।
4. अधोलिखितेषु विशेष्यविशेषणयोः समुचितं मेलनं
कुरुत
विशेषणम् विशेष्यम्
(क) क्रूरा कुलानि
(ख) विनष्टा धरित्र्याम्
(ग) सनातनानि खड्गः
(घ) समृद्धिमत्याम् माता
(ङ) निशितः तनयान्
(च) सर्वान् शतघ्नी
उत्तर:
विशेषणम् विशेष्यम्
(क) क्रूरा शतघ्नी
(ख) विनष्टा माता
(ग) सनातनानि
कुलानि
(घ) समृद्धिमत्याम्
धरित्र्याम्
(ङ) निशितः
खड्गः
(च) सर्वान् तनयान्
5. अधोलिखितानां पदानां वाक्येषु प्रयोगं कुरुत
उत्तिष्ठ, सर्जय, क्व, सुप्तसिंहा, माता, शत्रून्,
रक्ष, बङ्गा:, अर्चन्ति, आह्वये।
उत्तर:
(i) उत्तिष्ठ – हे पुत्र ! उत्तिष्ठ।
(ii) सर्जय - भोः ! अग्नीन् सर्जय।
(iii) क्व - तपः क्व
वत्से ।
(iv) सुप्तसिंहाः – उत्तिष्ठत, सुप्तसिंहाः
।
(v) माता - माता कुमाता
क्वचिदपि न भवति ।
(vi) शत्रून् – स: बाणेन शत्रून्
हन्ति ।
(vii) रक्ष - स्वचरित्रं रक्ष
।
(viii) बङ्गा: - बङ्गा:
अति प्रवीणाः भवन्ति ।
(ix) अर्चन्ति - यवना: एकमूर्तिम् अर्चन्ति।
(x) आह्वये – अहं स्वतनयान् आह्ह्वये।
6. विभक्ति योजयित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत
(क) बालिका ...रजन्यां
....स्वपिति (रजनी, सप्तमी विभक्ति एकवचन)
(ख) हे वीर! ...युद्धाय
..... उत्तिष्ठ (युद्ध, चतुर्थी विभक्ति एकवचन)
(ग) ते ......तपोभि:
........ आर्या: जाता:। (तपस्, तृतीया विभक्ति, बहुवचन)
(घ) माता .....सर्वान्
.......... पुत्रान् आह्ह्वयति (सर्व, द्वितीया विभक्ति, बहुवचन)
(ङ) शूराः .....पञ्चनदेषु
.......... वसन्ति । ( पञ्चनद, सप्तमी विभक्ति, बहुवचन)
7. अधोलिखितेषु यथास्थानं सन्धिं सन्धि विच्छेद
वा कुरुत
(क) सनातनानि + आह्वय = सनातनान्याह्वय
।
(ख) जयोऽस्तु = जयः
+ अस्तु ।
(ग) भासुरा: + ते = भासुरास्ते।
(घ) शुशुभुर्धरित्र्याम् = शुशुभुः
+ धरित्र्याम्।
(ङ) जागृतास्मि = जागृता
+ अस्मि ।
(च) स्थितेन + एव = स्थितेनैव
।
(छ) अस्ति + एव = अस्त्येव
।
8. अधोलिखितस्य श्लोकस्य अन्वयं कुरुत
माताऽस्मि भो! पुत्रक! भारतानां
कुलानि युद्धाय जयोऽस्तु नो भीः ।
भो जागृतास्मि क्व धनुः क्व खड्गः
उत्तिष्ठतोत्तिष्ठत सुप्तसिंहाः ॥
उत्तर: अन्वयः-
भो सुप्तसिंहाः! युद्धाय उत्तिष्ठत उत्तिष्ठत । (अहं) जागृता
अस्मि, धनुः क्व, खङ्गः क्व, भारतानां सनातनानि कुलानि आह्वय, भीः नो (अस्तु), जयः
अस्तु ।।
9. अधोलिखितेषु अलङ्कारं निर्दिशत
(क) सहस्त्रसूर्या इव भासुरास्ते
समृद्धिमत्यां शुशुभुर्धरित्र्याम्।
उत्तर: उपमा अलंकार।
(ख) भो भो अवन्त्यो मगधाश्च बङ्गाः
अङ्गाः कलिङ्गाः कुरुसिन्धवश्च।।
उत्तर: अनुप्रास अलंकार।
10. अधोलिखिते श्लोके प्रयुक्तस्य छन्दसः नाम
लिखत
ते ब्रह्मचर्येण विशुद्धवीर्याः
ज्ञानेन ते भीमतपोभिरार्याः ।
सहस्रसूर्या इव भासुरास्ते
समृद्धिमत्यां शुशुभुर्धरित्र्याम्।।
उत्तर: अस्मिन् श्लोके उपजाति छन्द: अस्ति।
