प्रश्न बैंक - सह - उत्तर पुस्तक (Question Bank-Cum-Answer Book)
Class - 11
संस्कृत (Sanskrit)
2. परोपकाराय सतां विभूतयः
स्मरणीयः तथ्यः
संस्कृत साहित्य में जातक कथाओं का अपना विशेष महत्त्व है।
ये कथाएँ मूलतः पालि में हैं, जिनकी संख्या 547 है। बोधिसत्त्व के कर्म दिव्य और अद्भुत
हैं। उनका जीवन अलौकिक और आदर्श है।
इसी से प्रेरणा लेकर आर्यशूर ने जातकमाला ग्रन्थ की रचना
की। यह ग्रन्थ गद्य-पद्य मिश्रित संस्कृत में है। प्रस्तुत पाठ इसी ग्रन्थ के पन्द्रहवें
जातक 'मत्स्यजातकम्' का संक्षेप है।
इसमें बताया गया है कि सत्य तपोबल के आधार पर किस प्रकार
मत्स्याधिपति के रूप में बोधिसत्त्व अपने साथी मत्स्यों की प्राण रक्षा करने में समर्थ
होते हैं। वस्तुतः सत्त्वगुण से परिपूर्ण आचरण देवताओं को भी वश में कर सकता है।
बहुविकल्पीयाः प्रश्नाः
1. जातकमालायाः
लेखकः कः?
क. आर्यशूरः
ख. कालिदासः
ग. श्रीहर्षः
घ. माघः
2. कथायां वर्णिते जन्मनि बोधिसत्त्वः कः बभूव?
क. बोधिसत्त्वः
ख. मत्स्याधिपतिः
ग. नराधिपतिः
घ. सुराधिपतिः
3. महासत्त्वः मीनानां केन परमनुग्रहम् अकरोत्?
क. सत्यतपोबलेन
ख. पराक्रमेण
ग. धनेन
घ. शक्तिबलेन
4. तोयं प्रतिदिनं केन स्पर्धमानं क्षीयते
स्म?
क. गगनेन
ख. मीनेन
ग. जलेन
घ. आयुषा
5. आकाशे अकाला अपि के प्रादुर्भवन् ?
क. खगाः
ख. कालमेघाः
ग. मेघाः
घ. देवाः
6. शक्रः केषां राजा आसीत् ?
क. देवानाम्
ख. मानवानाम्
ग. पशूनाम्
घ. ऋषीणाम्
7. तत्रस्थिताः काः जलाभावात् मृतप्रायाः इव
सञ्जाताः?
क. मीनाः
ख. मकराः
ग. वृक्षाः
घ. मण्डूकाः
8. बोधिसत्त्वः कस्मिन् सुखसाधने व्याप्तः अभवत् ?
क. परहिते
ख.
निजहिते
ग.
मानवे
घ.
सरोवरे
9. जातककथाः मूलतः कस्यां भाषायां सन्ति?
क. पालिभाषायाम्
ख.
प्राकृतभाषायाम्
ग.
संस्कृतभाषायाम्
घ.
हिन्दीभाषायाम्
10. 'परोपकाराय सतां विभूतयः पाठः कस्य जातकस्य संक्षेपः वर्तते?
क.
लघुजातकस्य
ख. पुराणस्य
ग.
हितोपदेशस्य
घ. मत्स्यजातकस्य
11. बोधिसत्त्वस्य जीवनं कीदृशम् अस्ति?
क.
लौकिकम्
ख. अलौकिकम्
ग.
सामान्यम्
घ.
विचित्रम्
12. जातककथायाः संख्याः कति ?
क.
520
ख. 540
ग. 547
घ.
647
13. तेषां मीनानां रक्षणोपायं स्वकीयसत्यतपोबलमेव कः अमन्यत् ?
क.
ऋषिः
ख. मत्स्याधिपतिः
ग.
मीनः
घ.
इन्द्रः
14. सत्त्वगुणैः परिपूर्णम् आचरणं कान् अपि वशीकर्तुं शक्यते?
क. देवान्
ख. बालकान्
ग.
भगवान्
घ.
नरान्
15. कस्य प्रार्थनां श्रुत्वा तत्र देवानाम् इन्द्रः शक्रः आगतवान्?
क. बोधिसत्त्वस्य
ख. इन्द्रस्य
ग.
नृपस्य
घ.
गगनस्य
16. प्रियवचनैः संराध्य तत्रैव को अन्तर्दधे?
क.
कृष्णः
ख. रामः
ग.
विष्णुः
घ. इन्द्रः
17. पाठानुसारेण संस्कृतसाहित्ये कासां विशेषमहत्त्वमस्ति?
क. जातककथानाम्
ख. लघुकथानाम्
ग.
सत्यकथानाम्
घ.
असत्यकथानाम्
18. तत् कः तोयसमृद्धिमवाप?
क.
कूपः
ख. सरः
ग.
समुद्रः
घ.
मेघः
19. अस्माभिः कुत्र प्रयतितव्यम् ?
क.
धनार्जने
ख. शीलविशुद्धौ
ग.
भ्रमणे
घ.
गायने
उचितोच्चारणस्थानं
चिनुत
।
20. विसर्गस्य उच्चारणस्थानं भवति -
क.
मूर्धा
ख. कण्ठः
ग.
तालुः
घ. ओष्ठौ
21. चवर्गस्य उच्चारणस्थानं भवति -
क.
दन्ताः
ख. कण्ठतालुः
ग. तालुः
घ.
कण्ठः
22. अनुस्वारस्य उच्चारणस्थानं भवति -
क. नासिका
ख. कण्ठः
ग.
जिह्वामूलम्
घ.
दन्ताः
23. वकारस्य उच्चारणस्थानं भवति -
क.
कण्ठोष्ठम्
ख. ओष्ठौ
ग. दन्तोष्ठम्
घ.
कण्ठतालुः
24. कण्ठः इति उच्चारणस्थानम् अस्ति -
क.
पवर्गस्य
ख. चवर्गस्य
ग. कवर्गस्य
घ.
तवर्गस्य
25. 'ह' वर्णस्य उच्चारणस्थानमस्ति
क.
नासिका
ख. कण्ठः
ग.
मूर्धा
घ.
तालुः
26. तकारस्य उच्चारणस्थानं भवति -
क.
कण्ठः
ख. तालुः
ग. दन्ताः
घ.
मूर्धा
27. नासिका उच्चारणस्थानं भवति -
क. वकारस्य
ख. अनुस्वारस्य
ग. पवर्गस्य
घ.
टवर्गस्य
28. 'औ' वर्णस्य उच्चारणस्थानं भवति -
क. कण्ठोष्ठम्
ख. दन्तोष्ठम्
ग.
दन्ताः
घ.
तालुः
29. जिह्वामूलीयवर्णस्य उच्चारणस्थानं भवति
क. जिह्वामूलम्
ख. मूर्धा
ग.
कण्ठः
घ.
ओष्ठौ
30. 'व' वर्णस्य उच्चारणस्थानमस्ति -
क.
मूर्धा
ख. नासिका
ग. दन्तोष्ठम्
घ.
जिह्वामूलम्
31. कवर्गस्य उच्चारणस्थानं भवति
क.
तालुः
ख. ओष्ठः
ग.
नासिका
घ. कण्ठः
32. 'ए' वर्णस्य उच्चारणस्थानमस्ति
क. कण्ठतालुः
ख. कण्ठोष्ठम्
ग.
दन्तोष्ठम्
घ. ओष्ठौ
33. टवर्गस्य उच्चारणस्थानं भवति
क.
कण्ठः
ख. तालुः
ग.
नासिका
घ. मूर्धा
34. पवर्गस्य उच्चारणस्थानं भवति
क. दन्ताः
ख. ओष्ठौ
ग. तालुः
घ.
कण्ठः
35. 'द' वर्णस्य उच्चारणस्थानमस्ति -
क.
कण्ठः
ख.
तालुः
ग. दन्ताः
घ.
मूर्धा
अतिलघूत्तरीयाः प्रश्नाः
अधोप्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखन्तु।
1. 'संराध्य' इति पदे कः प्रत्ययः?
उत्तर : ल्यप्
2. 'अभिप्रायाः' इति पदे कः उपसर्गः?
उत्तर : अभि
3. सलिलतीरवासिनः पक्षिणः कान् भक्षयितुं चिन्तयन्ति स्म?
उत्तर : मत्स्यान्
4. स्पर्धमानम् इव आयुषा प्रत्यहं किं क्षीयते?
उत्तर : तोयम्
5. 'नास्ति' इति पदे का सन्धिः?
उत्तर : दीर्घसन्धिः
मञ्जूषातः
चित्वा अधोलिखितवाक्येषु उचितोपमानानि योजयत -
|
लघुपल्वलम्, आयुषा, कदम्बकुसुमगौरेण, इष्टानाम्,
आवर्जिताः कलशाः। |
6.
….इष्टानाम्.........
इव
मीनानां परमानुग्रहं चकार।
7.
......आयुषा....... इव तोयं प्रत्यहं क्षीयते।
8.
.....आवर्जिताः कलशाः
........ इव इमे पयोदाः क्षरन्ति ।
9.
.....कदम्बकुसुमगौरेण ........ इव नवसलिलेन सरः परिपूर्ण न जातम्।
10.
सरः ग्रीष्मकाले ......लघुपल्वलम्
....... इव सञ्जातम्।
लघुत्तरीयाः प्रश्नाः
अधोदत्तगद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि
पूर्णवाक्येन लिखन्तु-
अथ कदाचित् सत्त्वानां भाग्यवैकल्यात् प्रमादाच्च सम्यग्
देवो न ववर्ष । वृष्टेः अभावे तत् सरः कदम्बकुसुमगौरेण नवसलिलेन यथापूर्व न
परिपूर्णम् जातम् । क्रमेण च उपगते निदाघकार्ले दिनकरकिरणैः अभितप्तया धरण्या,
ज्वालानुगतेनेव मारुतेन पिपासावशादिव प्रत्यहम् आपीयमानं तत् सरः
लघुपल्वलमिवाभवत्।
1. सत्त्वानां भाग्यवैकल्यात् किं अभवत् ?
उत्तर : सत्त्वानां भाग्यवैकल्यात् प्रमादाच्च देवो सम्यक्
न ववर्ष।
2. कस्य अभावे तत् सरः कदम्बकुसुमगौरेण नवसलिलेन यथापूर्व न परिपूर्ण
जातम् ?
उत्तर : वृष्टेः अभावे तत् सरः कदम्बकुसुमगौरेण नवसलिलेन
यथापूर्व न परिपूर्ण जातम्।
3. कः लघुपल्वलमिव अभवत् ?
उत्तर : सरः
लघुपल्वलमिव अभवत् ।
4. 'प्रति + अहम्' अस्य सन्धिपदं गद्यांशे किम् अस्ति?
उत्तर : 'प्रति + अहम्'
अस्य सन्धिपदं गद्यांशे 'प्रत्यहम्' इति अस्ति।
5. 'वृष्टेः' इति पदे का विभक्तिः?
उत्तर : 'वृष्टेः' इति पदे
षष्ठी विभक्तिः ।
दीर्घोत्तरीयाः प्रश्नाः
1. अधोलिखितशब्दानां ल्यबन्तेषु शतृ प्रत्ययान्तेषु शानच् प्रत्ययान्तेषु
च विभज्य लिखत-
आपीयमानम्,
अवेक्ष्य, स्पर्धमानम्, समापीड्यमानम्, निःश्वस्य, रत्नायमानानि, अभिगम्य, संराधयन
विमृशन्, समुल्लोकयन्।
ल्यबन्त –
अवेक्ष्य
= अव + ईक्ष + ल्यप्
निःश्वस्य
= निः + श्वस् + ल्यप्
अभिगम्य
= अभि + गम् + ल्यप् ।
शतृ प्रत्ययान्त -
संराधयन्
= सम् + राध् + शतृ
विमृशन् = वि + मृश् + शतृ
समुल्लोकयन् = सम् + उत् + लोक् + शतृ
शानच् प्रत्ययान्त -
आपीयमानम् = आ + पा + शानच् ।
स्पर्धमानम् = स्पर्धे + शानच् ।
समापीड्यमानम् = सम् + आङ् + पीड् + शानच् ।
रत्नायमानानि = रत्नाय + शानच् ।
2. विशेषणानि विशेष्यैः सह योजयत-
क.
सरसि - इष्टानाम्
ख.
धरण्या - कदम्बकुसुमभारेण
ग.
अपत्यानाम् - हंसचक्रवाकादिशोभिते
घ.
नवसलिलेन - अभितप्तया
ङ.
पक्षिणः - ज्वालानुगतेन
च.
बोधिसत्त्वः - तत्रस्थाः
छ.
मीनाः - सलिलतीरवासिनः
ज.
मारुतेन – करुणायमानः
उत्तराणि
क. सरसि - हंसचक्रवाकादि शोभिते
ख. धरण्या - अभितप्तया
ग. अपत्यानाम् - इष्टानाम्
घ. नवसलिलेन - कदम्बकुसुमगौरेण
ङ. पक्षिणः - सलिलतीरवासिनः
च. बोधिसत्त्वः -
करुणायमानः
छ. मीनाः - तत्रस्थाः
ज. मारुतेन - ज्वालानुगतेन
3.
अधोलिखितपदानि संस्कृतवाक्येषु प्रयोगं कुरुत-
क. कस्मिंश्चित् - कस्मिंश्चित्
वने एकः सिंहः वसति स्म ।
ख. मीनाः - मीनाः जले तरन्ति
।
ग. लघुपल्वलम् - सरः जलाभावात्
लघुपल्वलम् इव अभवत्
4.
पर्यायवाचकं लिखत-
क. मीनः = मत्स्यः, झषः
ख. पक्षी = खगः, शकुन्तः
ग. प्रत्यहम् = प्रतिदिनम्
घ. आपद् = विपद्, विपत्तिः
ङ. पर्जन्यः = मेघः, वारिधरः,
वारिदः
JCERT/JAC प्रश्न बैंक - सह - उत्तर पुस्तक (Question Bank-Cum-Answer Book)
विषय सूची
क्रमसंख्या | अध्याय का नाम |
