प्रश्न बैंक - सह - उत्तर पुस्तक (Question Bank-Cum-Answer Book)
Class - 11
संस्कृत (Sanskrit)
1. वेदामृतम्
स्मरणीयः तथ्यः
भारतीय वैदिक वाङ्मय सम्पूर्ण विश्व का प्राचीनतम वाड्मय
होने के साथ मनुष्य की अन्तश्चेतना से फूटी उदात्त कविता का भी प्रथम निदर्शन है। वैदिक
काव्य में विश्वशान्ति, विश्वबन्धुत्व, लोकतान्त्रिक मूल्य, निर्भयता तथा राष्ट्रप्रेम
का सन्देश भरा पड़ा है, जो आज के वातावरण में पहले से भी अधिक प्रासङ्गिक प्रतीत होता
है। प्रस्तुत पाठ में वैदिक काव्य का अमृततत्व विभिन्न वेदों से सङ्कलित किया गया है।
इन कविताओं में अत्यन्त उदात्त एवं अनुकरणीय आदर्श विद्यमान है।
बहुविकल्पीयाः प्रश्नाः
रिक्तस्थानार्थम्/उत्तरार्थम् उचितविकल्पं चिनुत :
1. ……………….सञ्जानानाः उपासते।
क. देवाः
ख. नद्याः
ग. पुरुषाः
घ. कृषकाः
2. …………. मधु क्षरन्ति ।
क. वृक्षाः
ख. सिन्धवः
ग. वेदाः
घ. पर्वताः
3. मे ……….. शिवसंकल्पम् अस्तु।
क. चक्षुः
ख. हस्तः
ग. मनः
घ. आत्मा
4. …………. शतं शरदः शृणुयाम ।
क. वयम्
ख. ते
ग. यूयं
घ. त्वं
5. वेदाः कति सन्ति?
क. त्रयः
ख. पञ्च
ग. चत्वारः
घ. षड्
6. प्राचीनतमः वेदः कः?
क ऋग्वेदः
ख सामवेदः
ग अथर्ववेदः
घ यजुर्वेदः
7. 'यज्जाग्रतो दूरमुदैति दैवं' मन्त्रः कस्मात्
वेदात् सङ्कलितः?
क. यजुर्वेदात्
ख. ऋग्वेदात्
ग. सामवेदात्
घ. अथर्ववेदात्
8. मे मनः कीदृशं भवतु ?
क. शिवसङ्कल्पं
ख. शान्तं
ग. मनोरमं
घ. प्रसन्न
9. अस्माकं हृदयानि कीदृशानि स्युः?
क.
समानी
ख. समाना
ग.
समानं
घ.
समानः
10. पूर्वे के सञ्जानाना भागं उपासते?
क. देवाः
ख.
मानवाः
ग.
पुरोहिताः
घ.
असुराः
11. वयं कति शरदः अदीनाः स्याम?
क.
पञ्चाशत
ख.
अशीतिः
ग. शतम्
घ.
नवतिः
12. द्रविणस्य कति धारा में दुहाम्?
क. सहस्रम्
ख.
शतं
ग.
नवनवतिः
घ.
अष्टाशीतिः
13. सिन्धवः किं क्षरन्ति?
क.
दुग्धम्
ख.
जलं
ग. मधु
घ.
क्षीरं
14. 'सङ्ङ्गच्छध्वम्' इति मन्त्रः कस्मात् वेदात् सङ्कलितः?
क. ऋग्वेदात्
ख.
यजुर्वेदात्
ग.
सामवेदात्
घ.
अथर्ववेदात्
15. अस्माकम् आकूतिः कीदृशी स्यात्?
क. समानी
ख.
समाना
ग.
समानं
घ.
समानः
16. अत्र मन्त्रे 'यजमानाय' इति शब्दस्य स्थाने कः शब्दः प्रयुक्तः?
क.
यजमाने
ख. ऋतायते
ग.
क्षरन्ति
घ.
सिन्धवः
17. 'अस्मभ्यम्' इति कस्य शब्दस्य अर्थः ?
क.
वः
ख.
त्वं
ग. नः
घ.
कः
18. ज्योतिषां ज्योतिः कः कथ्यते?
क.
चक्षुः
ख.
हस्तः
ग. मनः
घ.
आत्मा
19. माध्वीः का सन्तु?
क. ओषधयः
ख.
वृक्षाः
ग.
नद्यः
घ.
सिन्धवः
20. 'पृथिवीसूक्तम्' कस्मिन् वेदे विद्रद्यते?
क. ऋग्वेदे
ख. यजुर्वेदे
ग. सामवेदे
घ. अथर्ववेदे
21. 'आकूतिः' अस्य पर्यायपदं किम् अस्ति?
क. आकृतिः
ख. आकारः
ग. संकल्पः
घ. आदर्शः
22. वः मनः कीदृशम् अस्तु ?
क. दूरम्
ख. समानम्
ग. समीपम्
घ. असमानम्
23. प्रब्रवाम ………… शतम् ।
क. शरदः
ख. शरदि
ग. मासः
घ. दिवसः
24. नानाधर्माणं बिभ्रती का ?
क. पृथिवी
ख. नदी
ग. आकाश
घ. नारी
25. 'प्रब्रवाम' इति पदे कः उपसर्गः ?
क. परा
ग. प्र
ख. पर
घ. प्रा
26. 'न दीनाः' इत्यस्य सामासिकपदं किम्?
क. नदीनाः
ख. अदीनाः
ग. अदीन
घ. नदीन
27. वेद अमृतम् = ………..
क. वेदामृतम्
ख. वेदमृतः
ग. वेद अमृत
घ. वेदामृत
28. 'असति' इत्यस्य पर्यायपदं किम्?
क. अस्ति
ख. भवतु
ग. भवति
घ. सन्तु
29. 'तन्मे मनः शिवसङ्कल्पमस्तु ' इति मन्त्रः
कस्मात् वेदात् सङ्कलितः?
क. ऋग्वेदात्
ख. यजुर्वेदात्
ग. सामवेदात्
घ. अथर्ववेदात्
30. 'यजमानाय' इत्यस्य पर्यायपदं किम् ?
क. यजमान
ख. हितायते
ग. ऋतायते
घ. यजमानस्य
अतिलघूत्तरीयाः प्रश्नाः
अधोदत्तगद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन
लिखन्तु-
ऋग्वेदः मूलतः ज्ञानकाण्डं कथ्यते। तत्र मुख्यतः देवतापरकमन्त्राः
सन्ति यथा अग्निः, इन्द्रः, रुद्रः, सविताप्रभृतयः। कतिपयानि सूक्तानि दार्शनिकानि
सन्ति यथा नासदीयसूक्तम्, ज्ञानसूक्तम् हिरण्यगर्भादिसूक्तम्। कतिपयानि सामाजिकसूक्तानि
अपि सन्ति येषु धनान्नदानसूक्तम् अक्षसूक्तम् सङ्गठनसूक्तादयः।
यद्यपि ऋग्वेदस्यैव मन्त्राः सामवेदे सन्ति, तथापि सामवेदमन्त्रेषु
गेयता विद्यते । अथर्ववेदः विज्ञानकाण्डं मन्यते। अस्मिन् वेदे विविधाः मन्त्राः सन्ति
। यथा आयुर्वेदविषयकाः भौतिकविज्ञानविषयकाः, अर्थशास्त्रविषयकाः व्यवहारशास्त्रविषयकाः
तथा च परं राष्ट्रीयभावनायाः दृढीकरणं अस्य वेदस्य वैशिष्ट्यम् अस्ति । अथर्ववेदे पृथ्वी
मातृवत् स्पृहणीया निगदिता।
1. ऋग्वेदः मूलतः किं कथ्यते?
उत्तर : ज्ञानकाण्डम्
2. मुख्यतः देवतापरकमन्त्राः कुत्र सन्ति?
उत्तर : ऋग्वेदे
3. नासदीयसूक्तं कीदृशं सूक्तम् अस्ति?
उत्तर : दार्शनिकम्
4. हिरण्यगर्भसूक्तं कस्मिन् वेदे अस्ति?
उत्तर : ऋग्वेदे
5. कस्मिन् वेदमन्त्रेषु गेयता विद्यते?
उत्तर : सामवेदमन्त्रेषु
6. विज्ञानकाण्डं कः वेदः मन्यते?
उत्तर : अथर्ववेदः
7. कस्मिन् वेदे पृथ्वी मातृवत् स्पृहणीया
निगदिता?
उत्तर : अथर्ववेदे
8. सामवेदे कस्य वेदस्य मन्त्राः सन्ति?
उत्तर : ऋग्वेदस्य
अधोलिखितक्रियापदैः सह कर्तृपदानि योजयत ।
9. ……… देवाः ……… सञ्जानानाः
उपासते ।
10. …… सिन्धवः
………. मधु क्षरन्ति ।
11. मे … मनः ……. शिवसङ्कल्पम्
अस्तु ।
12. …… वयम् ……. शतं शरदः
शृणुयाम ।
लघुत्तरीयाः प्रश्नाः
अधोदत्तपद्द्यांशं
पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि पूर्णवाक्येन लिखन्तु।
तच्चक्षुर्देवहितं
पुरस्तांच्छुक्रमुच्चर॑त्
पश्येम
शरदः शतं जीवेम शरदः शतम्।
शृणुयाम शरदः शतं प्रब्रवाम शरदः शतम्
अदीनाः स्याम शरदः शतं भूय॑श्च शरदः शतात् ॥
1. वयं कति शरदः जीवेम?
उत्तर
: वयं शतं शरदः जीवेम।
2. पुरस्तात् किं उच्चरत्?
उत्तर
: पुरस्तात् देवहितं शुक्रं चक्षुः उच्चरत् ।
3. 'जीवेम शरदः शतम्।' अस्मिन् वाक्ये कर्तृपदं किम्?
उत्तर
: 'जीवेम शरदः शतम्।' अस्मिन् वाक्ये कर्तृपदं 'वयं' इति अस्ति।
शुद्धं
विलोमपदं योजयत -
4. जाग्रतः - वः
उत्तर
: जाग्रतः - सुप्तस्य
5. नः - अदीनाः
उत्तर
: नः - वः
6. दीनाः - सुप्तस्य
उत्तर
: दीनाः – अदीनाः
दीर्घोत्तरीयाः प्रश्नाः
अधोलिखितपदानां
आशयं हिन्दी-भाषया स्पष्टीकुरुत -
क.
उपासते = स्वीकार करते हैं।
ख.
सिन्धवः = नदियाँ या समुद्र ।
ग.
सवितः = सूर्य।
घ.
जाग्रतः = जागते हुए का।
ङ.
पश्येम = देखें (हम सब)।
2.
अधोलिखितानि क्रियापदानि केन इन्द्रियेण सम्बद्धानि?
क.
पश्येम = 'पश्येम' इति नेत्रेण
ख.
शृणुयाम = 'शृणुयाम' इति श्रोत्रेण कर्णेन
ग.
प्रब्रवाम = 'प्रब्रवाम' इति मुखेन।
3.
अधोलिखितानां वैदिकक्रियापदानां स्थाने लौकिक क्रियापदानि लिखत-
क.
असति = भवतु
ख.
उच्चरत् = उदितः जातः
ग.
दुहाम् = प्रवाहयेत्
4.
अधोदत्तमन्त्राणाम् अन्वयाः करणीयाः।
क. सङ्गच्छध्वं सं वदध्वं सं वो मनांसि जानताम्।
दे॒वा भागं यथा पूर्वे सञ्जानाना उपासते ।।1।।
अन्वयः
- (यूयं) सं गच्छध्वम्, सं वदध्वम्, वः मनांसि
सं जानताम्।
यथा
पूर्वे देवाः सञ्जानानाः भागम् उपासते ॥1॥
ख. समानी व आकूतिः समाना हृदयानि वः।
समानमस्तु वो मनो यथा वः सुसहासति ॥2॥
अन्वयः
- वः आकृतिः समानी, वः हृदयानि समाना, वः मनः समानमस्तु ।
यथा वः सुसह असति ॥2॥
JCERT/JAC प्रश्न बैंक - सह - उत्तर पुस्तक (Question Bank-Cum-Answer Book)
विषय सूची
क्रमसंख्या | अध्याय का नाम |
