प्रश्न बैंक - सह - उत्तर पुस्तक (Question Bank-Cum-Answer Book)
Class - 11
संस्कृत (Sanskrit)
9. ईशः कुत्र अस्ति?
स्मरणीयः तथ्यः
प्रस्तुत पाठ नोबेल पुरस्कार विजेता कवीन्द्र रवीन्द्रनाथ
टैगोर की विश्वविख्यात कृति गीताञ्जलि के संस्कृत अनुवाद से संकलित है।
इसमें कवि ने ईश्वर की वास्तविक सत्ता को किसानों, मजदूरों
और गरीबों में दर्शाया है।
वास्तव में नारायण दरिद्रों में ही बसते हैं। इसके अनुवादक
को. ल. व्यासराय शास्त्री हैं।
बहुविकल्पीयाः प्रश्नाः
1. रवीन्द्रनाथ टैगोरस्य कृतिं चिनुत-
क. रश्मिरथी
ख. आनन्दमठ
ग. गीताञ्जलिः
घ. मेघदूतम्
2. "ईशः कुत्र अस्ति?" इति पाठः
कस्मात् ग्रंथात् संकलितः ?
क. गीताञ्जल्याः
ख. रूपरुद्रीयात्
ग. जातकमालायाः
घ. चरकसंहितायाः
3. गीताञ्जल्याः रचनाकारः कः ?
क. बंकिमचन्द्रः
ख. रवीन्द्रनाथ टैगोरः
ग. कालिदासः
घ. भारविः
4. लाङ्गलिकः किं करोति ?
क. सीव्यति
ख. क्रीडति
ग. कर्षति
घ. पचति
5. कः प्रस्तरखण्डान् दारयते
क. कृषकः
ख. क्रीडकः
ग. शौचिकः
घ. जनपदरथ्याकर्ता
6. कविः कां क्षेप्तुं कथयति ?
क. कन्दुकम्
ख. शुद्धां शाटीम्
ग. अवकरः
घ. पुस्तकम्
7. पाठानुसारम् ईशः कुत्र न अस्ति ?
क. कृषिक्षेत्रे
ख. कठिनभूम्याम्
ग. देवागारे
घ. परिश्रमे
8. नोबेलपुरस्कारप्राप्तः कविः कः ?
क. कालिदासः
ख. रवीन्द्रनाथ टैगोरः
ग. पाणिनिः
घ. अम्बिकादत्तव्यासः
9. कविः कान् त्यक्तुं कथयति ?
क. गानं जपमाला च
ख.
पुस्तकानि
ग.
गृहाणि
घ.
मित्राणि
10. समस्तं भुवनं कः सृजति ?
क.
मानवः
ख. ईश
ग.
दानवः
घ.
यक्षः
11. गीताञ्जलेः अनुवादकः कः ?
क.
रवीन्द्रनाथ टैगोरः
ख.
बंकिमचन्द्रः
ग. व्यासरायशास्त्री
घ.
चन्द्रशेखरदासवर्मा
12. किं हित्वा कविः बहिः आगमनाय कथयति?
क.
मार्गम्
ख. ध्वानम्
ग.
शान्तिं
घ.
गृहम्
13. जनपदरथ्याकर्ता कान् दारयते ?
क. प्रस्तरखण्डान्
ख.
मन्दिरम्
ग.
गृहम्
घ.
विद्यालयम्
14. पाठे कविः ईश्वरस्य सत्ता कुत्र दर्शयति ?
क.
मन्दिरे
ख.
हृदये
ग.
गृहे
घ. कठिनभूम्याम्
15. यदि तव धूसरितं स्यात् ।
क.
शरीरम्
ख. वसनं
ग.
मनः
घ.
मस्तिष्कम्
16. पाठे पिहितद्वारं कुत्र अस्ति ?
क. देवागारे
ख.
गृहे
ग.
हृदये
घ.
मस्तिष्के
17. 'जपमाला' इत्यस्य लिङ्ग किम् ?
क.
पुल्लिंगम्
ख. स्त्रीलिङगम्
ग.
नपुंसकलिङ्गम्
घ.
न कोऽपि
18. 'निकटे' अस्य विलोमपदं किम् ?
क. दूरे
ख.
अग्रे
ग.
पश्चात्
घ.
पाश्र्वै
19. 'कुसुमम्' इति पदस्य पर्यायपदं किम् ?
क.
फलम्
ख.
कुपुत्रः
ग. पुष्पम्
घ.
कुपुत्री
20. 'देवागारे' इति पदस्य कः अर्थः ?
क.
विद्यालये
ख. देवालये
ग.
पुस्तकालये
घ.
अन्नागारे
21. 'सार्धम्' इत्यस्य अर्थ चिनुत-
क.
अर्द्धम्
ख.
पूर्वार्द्धम्
ग. सह
घ.
परार्द्धम्
22. 'मिषन्' इत्यस्य अर्थ किम् ?
क. पश्यन्
ख.
पचन्
ग.
धावन्
घ.
खादन्
23. 'वसनम्' अस्य पर्यायपदं किम् ?
क.
वासम्
ख. वस्त्रम्
ग.
गन्धम्
घ.
वेशम्
24. 'त्यज' अत्र कः लकारः ?
क.
लट्
ख.
लृट्
ग. लोट्
घ.
लड्ङ्ग
25. 'कम्' अस्य मूलशब्दं चिनुत-
क. किम् (पुं.)
ख.
किम् (स्त्री.)
ग.
किम् (नपुं)
घ.
कवि
26. ' कठिनां भूमिम् ' अनयोः पदयोः विशेषणपदं किम् ?
क.
कठ्
ख.
कठिन
ग. कठिनां
घ.
भूमिं
27. 'तिष्ठति' पदस्य मूलशब्दं चिनुत-
क.
तिष्
ख.
तिष्ठ
ग. स्था
घ.
स्थी
28. 'ध्वानं हित्वा बहिरेहि त्वं अत्र अव्ययं चिनुत -
क.
ध्वानं
ख.
हित्वा
ग.
त्वं
घ. बहिः
29. ' तव' पदे का विभक्तिः?
क.
चतुर्थी
ख.
पञ्चमी
ग. षष्ठी
घ.
सप्तमी
30. 'पश्यन्' पदे कः प्रत्ययः प्रयुक्तः
क.
अण्
ख. शत
ग.
णिनि
घ.
क्त
अतिलघूत्तरीयाः प्रश्नाः
1. गीताञ्जलिः कस्य कृतिः ?
उत्तर : रवीन्द्रनाथ टैगोरस्य
2. ईश्वरः काभ्यां सार्धम् तिष्ठति ?
उत्तर : वर्षातपयोस्ताभ्याम्
3. कविः जनान् कुत्र गन्तुं प्रेरयति?
उत्तर : बहिः
निर्देशः - रिक्तस्थानं पूरयत-
4. अस्मिन्नन् ..... पिहितद्वारे.......
भजसे
5. स्वेदजलार्द्रः . .... तन्निकटे........
तिष्ठ।
6. ध्यानं हित्वा ...... बहिः........
एहि ।
7. यदि तव .... वसन........ धूसरितं स्यात् ।
निर्देशः अधोलिखितेषु सन्धिं कुरुत
8. तमोवृते + अस्मिन् = तमोवृतेऽस्मिन्
9. ईशः + तिष्ठति = ईशस्तिष्ठति
10. बहिः + एहि = बहिरेहि
निर्देशः अधोऽङ्कितेषु सन्धिविच्छेदं कुरुत ।
11. नास्त्यत्रेशः = … न …
+… अस्ति …+... अत्र
...+... ईशः....
12. पश्यस्तिष्ठ = ... पश्यन्......+… तिष्ठ …….
13. तन्निकटे = .... तत्.....+…… निकटे ….
लघुत्तरीयाः प्रश्नाः-
1. मुक्तेः विषये कविः का कथयति ? ?
उत्तर : मुक्तेः विषये कविः कथयति यत् मुक्तिः कुत्रापि न
अस्ति ।
2. पाठानुसारम् ईश्वरः कुत्र अस्ति ?
उत्तर : पाठानुसारम् ईश्वरः क्षेत्रेषु लाङ्गलिकेषु अस्ति, ये
कठिनों भूमिं कर्षन्ति, जनपदरथ्याकर्तासु अस्ति, ये प्रस्तरखण्डान् दारयन्ते।
3. समस्तं भुवनं कः सृजति ?
उत्तर : समस्तं भुवनम् ईश्वरः सृजति ।
4. कविः किं चिन्तयितुं कथयति?
उत्तर : कविः चित्ते तत्त्वमिदं चिन्तयितुं कथयति ।
5. कविः किं त्यक्तुं कथयति?
उत्तर : कविः जपमालां, गानं, धूपं कुसुमं च त्यक्तुं कथयति ।
निर्देशः - अधोलिखितपदानां वाक्येषु प्रयोगं कुरुत ।
6. सार्द्धम् - पित्रा सह सः आपणं गच्छति ।
7. सविधे - ईश्वरः अस्माकं सविधे तिष्ठति ।
8. हित्वा - ध्यानं हित्वा बहिः आगच्छ ।
9. एहि - मोहन ! त्वं अत्र एहि ।
10. धूसरितम् - तस्य वसनं धूसरितम् अस्ति ।
11. भवेत् - जलं स्वच्छं भवेत् ।
दीर्घोत्तरीयाः प्रश्नाः
निर्देशः - अन्वयं कुरुत-
1. ईशस्तिष्ठति वर्षातपयो-
स्ताभ्यां सार्ध मलिनवपुः ।
दूरे क्षिप तव शुद्धां शाटी-
मेहि स इव पांसुरभूमिम् ॥
अन्वयः- मलिनवपुः ईशः वर्षातपयोस्ताभ्यां सार्ध तिष्ठति। (अतः) तव शुद्धां शाटीम् दूरे
क्षिप, स इव पांसुरभूमिम् एहि ।
2. तत्रास्तीशः, कठिनां भूमिं
यत्र हि कर्षति लाङ्गलिकः ।
यत्र च जनपदरथ्याकर्ता
प्रस्तरखण्डान् दारयते ॥
अन्वयः - यत्र हि लाङ्ङ्गलिकः कठिनां भूमिं कर्षति। यत्र च जनपदरथ्याकर्ता प्रस्तरखण्डान्
दारयते तत्रास्तीशः।
(अपठितावबोधनम्)
3. अधोलिखितम्
अनुच्छेदं पठित्वा तदाधारितान् प्रश्नान् यथानिर्देशम्
उत्तरत-
को न जानाति बोपदेवस्य कथां । सः बाल्यादेव मन्दमतिः छात्रः
आसीत् । सः पठितांशं तत्कालं विस्मरति स्म । तेन तस्य सहपाठिनः अपि उपहासं कुर्वन्ति
स्म । गुरुणा तिरस्कृतः इतस्ततः भ्रमन् सः मार्गे एक कूपमपश्यत् । काश्चित् स्त्रियः
तत्र जलेन घटानि पूरयन्ति स्म । मृघटेन शिलाखण्डे कृतं गर्त दृष्ट्वा बोपदेवः विस्मितः
जातः । यदि मृदमृत्तिकायाः घटेन कठोरपाषाणे गर्तः सम्भवति चेत् पुनः पुनः अभ्यासेन
अहं कथं विद्वान् न भविष्यामि इति निश्चयं कृत्वा सः अध्ययनार्थ प्रतिनिवृत्तः सफलो
जातश्च ।
प्रश्नाः (1) एकपदेन उत्तरत -
(क) शिलाखण्डे कः गर्तः कृतवान् ?
उत्तर : मृदुघटः
(ख) सहपाठिनः किं कुर्वन्ति स्म ?
उत्तर : उपहासं
(II) पूर्णवाक्येन उत्तरत -
(क) किं निश्चित्य बोपदेवः प्रतिनिवृतः ?
उत्तर : मृदुमृत्तिकायाः घटेन कठोरपाषाणे गर्तः सम्भवति चैत्
पुनः पुनः अभ्यासेन अहं कथं विद्वान् न भविष्यामि इति निश्चित्य बोपदेवः प्रतिनिवृत्तः
।
(ख) घटानि काः पूरयन्ति स्म ?
उत्तर : घटानि स्त्रियः जलेन पूरयन्ति स्म ।
(III) यथानिर्देशम् उत्तरत-
(क) 'भ्रमन्' इति पदे कः प्रत्ययः ?
उत्तर : शतृ
(ख) 'कुर्वन्ति' इति क्रियापदे कः लकारः ?
उत्तर : लट्लकारः
(ग) 'पठितुम्' इत्यर्थे किं पदं गद्यांशे
प्रयुक्तम् ?
उत्तर : अध्ययनार्थम्
(घ) 'मन्दमतिः छात्रः' अनयोः पदयोः किं विशेषणपदम्
?
उत्तर : मन्दमतिः
JCERT/JAC प्रश्न बैंक - सह - उत्तर पुस्तक (Question Bank-Cum-Answer Book)
विषय सूची
क्रमसंख्या | अध्याय का नाम |
