प्रश्न बैंक - सह - उत्तर पुस्तक (Question Bank-Cum-Answer Book)
Class - 11
राजनीति विज्ञान (Political Science)
11. नवद्रव्याणि
स्मरणीयः तथ्यः
'तर्कसंग्रह' न्याय एवं वैशेषिक दर्शन के प्रवेश की कुञ्जी
है। इसके रचयिता अन्नंभट्ट हैं, इनका समय 17वीं शताब्दी माना जाता है। वैशेषिक दर्शन
को भौतिक विज्ञान के प्रति प्राचीन भारतीय योगदान का पोषक ग्रन्थ माना जाता है।
तर्क शब्द का अर्थ है- प्रमाण (यथार्थज्ञान का साधन ) । जो
प्रमाण के विषय हैं वे तर्क के अन्तर्गत गृहीत हैं। द्रव्यादि सप्त प्रमेय पदार्थ एवं
प्रत्यक्षादि चार प्रमाण तर्क के विषय हैं। इनका संक्षेप से लक्षण एवं परीक्षा करना
ही इस ग्रन्थ का मुख्य उद्देश्य है। तर्कशास्त्र की मान्यता के अनुसार द्रव्यादि सप्त
पदार्थों के ज्ञान से लोकसिद्धि होकर मोक्ष प्राप्ति होती है। विश्व का समग्र ज्ञान
इन सप्त पदार्थों में ही समाहित है।
बहुविकल्पीयाः प्रश्नाः
निर्देशः विकल्पेभ्यः समुचितम् उत्तरं चिनुत-
1. कति द्रव्याणि भवन्ति?
क. षट्
ख. सप्त
ग. अष्ट
घ. नव
2. पदार्थाः कति भवन्ति?
क. पञ्च
ख. षट्
ग. सप्त
घ. अष्ट
3. उत्क्षेपणापक्षेपणाञ्चन-
….... गमनानि पञ्च कर्माणि। रिक्तस्थानाय समुचितम् उत्तरं चिनुत- कर्माणि।
क. नित्यम्
ख. अनित्यम्
ग. प्रसारण
घ. अभावः
4. वायोः कति भेदाः ?
क. द्विविधा
ख. त्रिविधा
ग. चतुर्विधा
घ. पञ्चविधा
5. 'नवद्रव्याणि ' इति पाठः कस्मात् ग्रंथात्
गृहीतः ?
क. चरकसंहितायाः
ख. तर्कसंग्रहात्
ग. रामायणात्
घ. महाभारतात्
6. 'तर्कसंग्रहः' इति कस्य रचना ?
क. अन्नंभट्टस्य
ख. पतञ्जल्याः
ग. वाल्मीकेः
घ. वेदव्यासस्य
7. 'तर्क'
शब्दस्य अर्थ चिनुत-
क. तक्रम्
ख. तारकः
ग. प्रमाणम्
घ. प्रिया
8. अन्नंभट्टस्य कालः मन्यते
क. चतुर्दशशताब्द्याम्
ख. पञ्चदशशताब्द्याम्
ग. सप्तदशशताब्द्याम्
घ. अष्टादशशताब्द्याम्
9. न्यायवैशेषिकदर्शनयोः प्रवेशस्य कुञ्जी
अस्ति-
क. त्रिपिटकम्
ख. महाभाष्यम्
ग. रूपरुद्रीयम्
घ. तर्कसंग्रहम्
10. अभावः कतिविधः ?
क. द्विविधः
ख. त्रिविधः
ग. चतुर्विधः
घ. पञ्चविधः
11. पृथिवी कीदृशी अस्ति ?
क. रसवती
ख. गन्धवती
ग. तेजोमयी
घ. शीतला
12. आपः कीदृशः भवति ?
क. शीतस्पर्शवत्
ख. उष्णस्पर्शवत्
ग. रूपरहितः
घ. सवर्णः
13. रूपरहितः स्पर्शवान् कः ?
क. पृथिवी
ख. आपः
ग. अग्निः
घ. वायुः
14. पृथिव्याः कति भेदाः उक्ताः ?
क. द्विविधा
ख. त्रिविधा
ग. चतुर्विधा
घ. पञ्चविधा
15. तेजः कीदृशः कथ्यते ?
क. शीतस्पर्शवत्
ख. उष्णस्पर्शवत्
ग. रूपरहितः
घ. गन्धवत्
16. आत्मा कतिविधः ?
क. द्विविधा:
ख. त्रिविधः
ग. चतुर्विधः
घ. पञ्चविधः
17. अतीतादिव्यवहारहेतुः कः ?
क. तेजः
ख. कालः
ग. पृथिवी
घ. आपः
18. विश्वस्य समस्तं ज्ञानं कति पदार्थेषु
एव समाहितः ?
क. पञ्च
ख. सप्त
ग. अष्ट
घ. चतुर्विंशतिः
19. शीतस्पर्शवत्यः कः ?
क. तेजः
ख. कालः
ग. पृथिवी
घ. आपः
20. कर्माणि कति ?
क. त्रीणि
ख. चत्वारि
ग. पञ्च
घ. षट्
21. गुणाः कति ?
क. पञ्च
ख. संप्त
ग. चतुर्विशतिः
घ. नव
22. 'सामान्यम्' इति पदस्य विलोमपदं किम्
?
क. समवायः
ख. विशेषम्
ग. सर्वज्ञः
घ. इपः
23. 'गुरुत्व' इति पदे कः प्रत्ययः प्रयुक्तः?
क. क्त
ख. क्त्वा
ग. तव्यत्
घ. त्व
24. 'गन्धवान्' इत्यस्य स्त्रीलिङगपदं किम्
?
क. गन्धवानी
ख. गन्धवती
ग. गन्धवत्
घ. गन्धी
25. 'आत्मा' इत्यस्य मूलशब्दं लिखत-
क. आत्म
ख. आत्मा
ग. आत्मीय
घ. आत्मन्
अतिलघूत्तरीयाः प्रश्नाः
एकपदेन उत्तरं लिखत-
1. पदार्थाः कति भवन्ति ?
उत्तर : सप्त
2. पृथिव्याः कति भेदाः उक्ताः ?
उत्तर : द्वे
3. तेजः कीदृशं कथ्यते ?
उत्तर : उष्णस्पर्शवत्
4. अतीतादिव्यवहारहेतुः कः ?
उत्तर : कालः
5. आत्मा कतिविधः ?
उत्तर : द्विविधः
6. कस्मात् ग्रन्थात् सङ्गृहीतः एषः पाठः
?
उत्तर : तर्कसंग्रहात्
7. मनः कस्य साधनम् ?
उत्तर : दुखाद्युपलब्धेः
8. वायोः कतिभेदाः ?
उत्तर : द्विविधः
9. अतीतादिव्यवहारहेतुः कालः, स च कीदृशः
?
उत्तर : एक : विभुः नित्यः च
10. कः सर्वज्ञः ?
उत्तर : ईश्वरः
11. 'तर्कसंग्रहः' इति कस्य रचना ?
उत्तर : अन्नंभट्टस्य
12. तर्कसंग्रहे कस्य दर्शनस्य व्याख्या अस्ति?
उत्तर : न्यायवैशेषिकयोः
13. रूप-रस-गन्ध-…....संस्कारश्च कति गुणाः
?
उत्तर : चतुर्विशतिः
निर्देशः विपरीतार्थकपदानि लिखत -
14. उत्क्षेपणम् - …… अपेक्षपणम्
……
15. सामान्यम् - …… विशेषम्
……
16. अनित्या - …… नित्या
……
17. पृथिवी - …… आकाश:……
18. अनन्तम् - … एकम् / अन्तम्
………
निर्देशः मञ्जूषातः पदान्यादाय रिक्तस्थानानि पूरयत-
|
त्रिविधा, गन्धवती, प्रसारण, परमाणुरूपः, अनन्तम् |
19. आपः शरीरेन्द्रियविषयभेदात् … त्रिविधा ……भवति ।
20. वायोः द्वौ भेदौ नित्यः …
परमाणुरूपः …….
अनित्यः कार्यरूपश्च ।
21. पृथिवीसा … गन्धवती
……. नित्याऽनित्या, परमाणुरूपा कार्यरूपा च।
22. उत्क्षेपणापक्षेपणाकुञ्चन्न ..... प्रसारण......
गमनानि पञ्चकर्माणि भवन्ति ।
23. मनः प्रत्यात्मनियतत्वात् …
अनन्तम् ……. परमाणुरूपं नित्यं च ।
लघुत्तरीयाः प्रश्नाः
पूर्णवाक्येन उत्तरत-
1. कानि पञ्चकर्माणि पाठे वर्णितानि?
उत्तर : उत्क्षेपणापक्षेपणाकुञ्चन-प्रसारण-गमनानि
पञ्चकर्माणि पाठे वर्णितानि ।
2. कस्मात् ग्रन्थात् सङ्गृहीतः एषः पाठः ?
उत्तर : 'तर्कसंग्रहात्' ग्रन्थात्
सङ्गृहीतः एषः पाठः।
3. मनः कस्य साधनम् ?
उत्तर : दुःखाद्युपलब्धिसाधनं मनः।
4. अतीतादिव्यवहारहेतुः कालः, स च कीदृशः ?
उत्तर : अतीतादिव्यवहारहेतुः कालः,
स चैको विभुर्नित्यश्च ।
5. वायोः कतिभेदाः?
उत्तर : रुपरहितः स्पर्शवान् वायुः
। वायुः द्विविधः नित्योऽनित्यश्च ।
6. 'तर्कसंग्रहः' इति कस्य रचना ?
उत्तर : 'तर्कसंग्रहः' इति अन्नंभट्टस्य
रचना ।
7. तेजः कीदृशः ? तच्च कतिविधः ?
उत्तर : उष्णस्पर्शवत् तेजः । तच्च
विद्वविधः नित्यमनित्यश्च ।
8. शब्दं कस्य गुणम् ?
उत्तर : शब्दं आकाशस्य गुणम् ।
9. अभावः कतिविधः ? नामानि लिखत ।
उत्तर : अभावः चतुर्विधः प्रागभावः
प्रध्वंसाभावः अत्यन्ताभावः अन्योन्याभावः च।
10. आत्मा कतिविधः ? नामानि लिखत ।
उत्तर : आत्मा द्विविधः जीवात्मा परमात्मा
चेति।
निर्देशः
प्रदत्तपदान्यधिकृत्य वाक्यानि रचयत -
11.
अनित्यम् = तेजः अनित्यं कार्यरूपम् ।
12.
चतुर्विशतिः = तर्कसंग्रहे चतुर्विंशतिः गुणाः सन्ति।
13.
नवैव = द्रव्याणि नवैव सन्ति ।
14.
समवायः = समवायः
तु एकैव ।
15.
रूपरहितः = वायुः रूपरहितः स्पर्शवान् च।
निर्देशः
सन्धिविच्छेदं कृत्वा सन्धेः नाम लिखत ।
16.
चैकः = च + एकः ( वृद्धिसन्धिः)
17.
प्रत्यात्मम् = प्रति + आत्मम् (यण सन्धिः)
18.
तच्च = तत् + च (व्यञ्जनसन्धिः)
19.
अभावश्च = अभावः + च (विसर्गसन्धिः)
20.
पृथिव्यप्तेजः = पृथिवी + अप्तेजः (यण सन्धिः)
(दीर्घोत्तरीयाः प्रश्नाः)
1.
अधोलिखितपदानां मूलशब्दं विभक्तिं वचनं लिङ्गं च लिखत-
(क) द्रव्याणि-
(ख) मनांसि -
(ग) विभ्वी -
(घ) गुणाः -
(ङ) लक्षणानि -
उत्तर :
|
|
मूलशब्दः |
विभक्तिः |
वचनम् |
लिङ्गम् |
|
(क)
द्रव्याणि- |
द्रव्य |
प्रथमा |
एकवचनम् |
नपु. |
|
(ख)
मनांसि - |
मनस् |
प्रथमा |
बहुवचनम् |
नपु. |
|
(ग)
विभ्वी - |
विभु |
प्रथमा |
एकवचनम् |
स्त्री. |
|
(घ)
गुणाः - |
गुण |
प्रथमा |
बहुवचनम् |
पु. |
|
(ङ)
लक्षणानि - |
लक्षण |
प्रथमा |
बहुवचनम् |
नपु. |
2.
समस्तपदानां विग्रहं कृत्वा लिखत ।
(क)
सप्तपदार्थाः - सप्तानां पदार्थानां समाहारः इति
(ख)
अनन्ताः - न अन्ताः इति।
(ग)
शरीरेन्द्रियविषयभेदात् - शरीरस्य इन्द्रियाणां विषयाणां
च भेदात् ।
(घ)
व्यवहारहेतुः - व्यवहारस्य हेतुः
(ङ)
रूपरहितः - रूपेण रहितः
अपठितावबोधनम्
3.
अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नान् निर्देशानुसारम् उत्तरत-
ये
जनाः समयस्य दुरुपयोग न कुर्वन्ति ते सदा सुखेनैव तिष्ठन्ति । समयः कस्यापि प्रतीक्षा
न करोति ।
इह
संसारे सर्वेषु वस्तुषु समयः सर्वाधिक मूल्यवत् वस्तु वर्तते । अन्यवस्तूनि विनष्टानि
पुनरपि लब्धं शक्यन्तै परं समयः विनष्टः केनापि उपायेन पुनः प्राप्तुं न शक्यते । अतः
तथा प्रयतितव्यं यथा एकस्यापि क्षणस्य दुरुपयोगः न स्यात् । समस्तः एव समयः समुचितरूपेण
व्यतीतः भवेत् ।
अनेके
जनाः यूते, विवादे, वृथाभ्रमणे, पिशुनतायां, निद्रायां च समस्त समयं नयन्ति । ते निजजीवनस्य
बहुमूल्यम् अंशं वृथा यापयन्ति। समयस्य सदुपयोगः जीवनसफलतायाः प्रथमसोपानम्, समुन्नतेः
च मूलमन्त्रम् अस्ति । प्रकृतिः अपि समयस्य सदुपयोगमेव शिक्षयति ।
अतः
आलस्यं विहाय सर्वदैव समयस्य सदुपयोगः कर्तव्यः। उक्तं च 'क्षिप्रमक्रियमाणस्य कालः
पिबति तद् रसम्'।
(I)
एकपदेन उत्तरत-
(क) संसारे सर्वाधिक मूल्यवत् वस्तु किमस्ति ?
उत्तर : समयः
(ख) समस्तः समयः कथं व्यतीतः भवेत्
उत्तर : समुचितरूपेण
(ग) समयस्य सदुपयोगः कस्याः मूलमन्त्रम् अस्ति ?
उत्तर : समुन्नतेः
(घ) किं विहाय समयस्य सदुपयोगः कर्तव्यः ?
उत्तर : आलस्यम्
(II)
पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(क) अनेके जनाः कथं समस्तं समयं नयन्ति ?
उत्तर : अनेके जनाः द्यूते विवादे,
वृथाभ्रमणे, पिशुनतायां, निद्रायां च समस्त समय नयन्ति ।
(ख) कीदृशाः जनाः सदा सुखेनैव तिष्ठन्ति ?
उत्तर : ये जुनाः समयस्य दुरुपयोग न
कुर्वन्ति ते सदा सुखेनैव तिष्ठन्ति ।
(III)
यथानिर्देशम् उत्तरत-
(क) 'विनष्टानि वस्तूनि' अनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
उत्तर : विनष्टानि
(ख) 'व्यर्थम्' इति पदस्य पर्यायपदं किं प्रयुक्तम् ?
उत्तर : वृथा
(ग) 'सदुपयोगः' इति पदस्य विलोमपदं किम् ?
उत्तर : दुरुपयोगः
JCERT/JAC प्रश्न बैंक - सह - उत्तर पुस्तक (Question Bank-Cum-Answer Book)
विषय सूची
क्रमसंख्या | अध्याय का नाम |
