प्रश्न बैंक - सह - उत्तर पुस्तक (Question Bank-Cum-Answer Book)
Class - 11
संस्कृत (Sanskrit)
10. सत्त्वमाहो रजस्तमः
स्मरणीयः तथ्यः
प्रस्तुत पाठ श्रीमद्भगवद्गीता के सत्रहवें अध्याय से संगृहीत
है। श्रीमद्भगवद्गीता में कर्मों में कुशलता को ही योग बताया गया है। सभी को निःसंगभाव
से सदा सर्वहित के कार्यों में संलग्न रहना चाहिए।
प्रस्तुत पाठ में जीवों में व्याप्त स्वभावजन्य श्रद्धा तथा
सत्त्व- रजस्-तमो गुणोपेत भेदों का वर्णन, साथ ही श्रद्धायुक्त पुरुष, भेद एवं त्रिविध
सत्त्व-रजस्-तमो गुणों से युक्त आहार, तप और दान का वर्णन किया गया है।
गीता का दिव्य संदेश किसी जाति, धर्म, सम्प्रदाय अथवा देशविशेष
के लिए उपादेय नहीं है। इसका अमूल्य उपदेश सार्वभौमिक एवं सार्वकालिक है। गीता के उपदेश
का अनुसरण एवं जीवन के सर्वपक्षों का समुचित विकास कर मनुष्य देवत्व (श्रेष्ठत्व) को
प्राप्त कर सकता है।
गीता में जीवन के उच्चतम आदर्श को प्राप्त करने के लिए सर्वसुलभ
उपदेश है। दार्शनिक चिन्तन, भक्तिवर्णन एवं कर्मनिष्ठा के द्वारा गीता विश्व में सर्वाधिक
प्रतिष्ठित स्वरूप को प्राप्त कर चुकी है। श्रीमद्भगवद्गीता वह विश्वप्रसिद्ध ग्रन्थरत्न
है, जिसमें श्रीकृष्ण ने विषादग्रस्त अर्जुन को कर्तव्य का उपदेश धर्मरक्षार्थ युद्ध
के लिए प्रेरित किया था।
बहुविकल्पीयाः प्रश्नाः-
1. 'सत्त्वमाहो
रजस्तमः इति पाठः कस्मात् ग्रंथात् संकलितः?
क. रामायणात्
ख. श्रीमद्भगवद्गीतायाः
ग. तर्कसंग्रहात्
घ. गीताञ्जल्याः
2. गीतायाः उपदेशं कः अयच्छत्?
क. श्रीकृष्णः
ख. अर्जुनः
ग. भीष्मपितामहः
घ. द्रोणाचार्यः
3. श्रीकृष्णः गीतायाः उपदेशं कस्मै अयच्छत्?
क. युधिष्ठिराय
ख. भीमाय
ग. नकुलाय
घ. अर्जुनाय
4. श्रीमद्भगवद्गीता महाभारतस्य कस्मात् पर्वणः
उद्धृतः?
क. उद्योगपर्वणः
ख. विराट्पर्वणः
ग. भीष्मपर्वणः
घ. द्रोणपर्वणः
5. श्रीकृष्णः
गीतायां कं 'भारत' इति सम्बोधयति ?
क. युधिष्ठिरम्
ख. भीमम्
ग. अर्जुनम्
घ. द्रोणाचार्यम्
6. कीदृशं वाक्यं वाड्मयं तप उच्यते ?
क. अनुद्वेगकरम्
ख.
उद्वेगकरम्
ग.
तीक्ष्णम्
घ.
दृप्तम्
7. केषां श्रद्धा त्रिविधा भवति?
क.
पशूणाम्
ख.
पक्षिणाम्
ग. मनुष्याणाम्
घ.
असुराणाम्
8. केषाम् आहाराः सत्त्वबलारोग्यसुखप्रीतिविवर्धनाः रस्याः स्निग्धाः
च भवन्ति?
क. सात्त्विकप्रियाणाम्
ख.
राजसिकप्रियाणाम्
ग.
तामसिकप्रियाणाम्
घ.
न कोऽपि
9. अन्नरहितं मन्त्ररहितं दक्षिणारहितं श्रद्धारहितं च यज्ञं कीदृशं
यज्ञं कथ्यते?
क.
सात्त्विकयजम्
ख.
राजसिकयज्ञम्
ग. तामसिकयजम्
घ.
न कोऽपि
10. केषां भोजनं पर्युषितं, उच्छिष्टं, रसरहितं, दुर्गन्धयुक्तं च भवति?
क.
सात्त्विकप्रियाणाम्
ख.
राजसिकप्रियाणाम्
ग. तामसिकप्रियाणाम्
घ.
न कोऽपि
11. केषाम् आहारः कट्वम्ललवणयुक्तः उष्णः च भवति?
क.
सात्त्विकप्रियाणाम्
ख. राजसिकप्रियाणाम्
ग.
तामसिकप्रियाणाम्
घ.
न कोऽपि
12. अनुद्वेगकरं सत्यं प्रियहितं वाक्यं कीदृशः तपः उच्यते ?
क.
शारीरं तपः
ख. वाड्मयं तपः
ग.
मनोमयं तपः
घ.
अन्नमयं तपः
13. देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजनं ब्रह्मचर्यम् अहिंसा च कीदृशः तपः उच्यते?
क. शारीरं तपः
ख.
वाड्मयं तपः
ग.
मनोमयं तपः
घ.
अन्नमयं तपः
14. यत् दानम् अदेशे अकाले अपात्रेभ्यः च दीयते, तत् कीदृशं दानम्
?
क.
सात्त्विकं दानम्
ख.
राजसिकं दानम्
ग. तामसिकं दानम्
घ.
न कोऽपि
15. यत् दानम् प्रत्युपकारार्थ फलमुद्दिश्य च दीयते, तत् कीदृशं दानं
दानं भवति ?
क.
सात्त्विकं दानम्
ख. राजसिकं दानम्
ग.
तामसिकं दानम्
घ.
न कोऽपि
16. यत् दानम् देशे काले पात्रेभ्यः च दीयते, तत् कीदृशं दानं कथ्यते
?
क. सात्त्विकं दानम्
ख.
राजसिकं दानम्
ग.
तामसिकं दानम्
घ.
न कोऽपि
17. 'उद्दिश्य' पदे कः प्रत्ययः प्रयुक्तः?
क.
ण्यत्
ख. ल्यप्
ग.
क्त
घ.
अनीयर्
18. 'दातव्यम्' इति पदे कः प्रत्ययः?
क.
ण्यत्
ख.
ल्यप्
ग.
क्त
घ. तव्यत्
19. 'पूतिं' पदस्य अर्थ चिनुत-
क.
सुगन्धितम्
ख. दुर्गन्धयुक्तम्
ग.
पवित्रम्
घ.
स्वच्छम्
20. 'आर्जवम्' अस्य पर्यायपदं चिनुत-
क.
मलिनता
ख.
कुटिलता
ग. सरलता
घ.
मूर्खता
21. 'उच्यते' पदस्य मूलधातुं चिनुत-
क. वच्
ख.
उच्
ग.
उच्य
घ.
वद्
22. तेषां' पदे का विभक्तिः?
क.
तृतीया
ख.
चतुर्थी
ग.
पंचमी
घ. षष्ठी
23. ' मनः' पदस्य मूलशब्दं चिनुत-
क.
मन
ख. मनस्
ग.
मौन
घ.
मान
24. ' अत्युष्णः' इत्यस्य सन्धिविच्छेदं चिनुत-
क.
अत् + उष्णः
ख.
अत्यु + ष्णः
ग. अति + उष्णः
घ.
अत् + युष्णः
25.' अनुद्वेगकरम् अस्य सामासिकविग्रहं चिनुत-
क.
उद्वेगकरस्य पश्चात्
ख. न उद्वेगकरम्
ग.
उद्वेगकरस्य पुरतः
घ.
उद्वेगकरस्य
26. राजसिकानाम् आहारः कीदृशः भवति ?
क. कट्वम्ललवणयुक्तं
ख.
आरोग्यसुखप्रीतिविवर्धना
ग.
पूतिं पर्युषितं
घ.
न कोऽपि
27. सात्विकानाम् आहारः कीदृशः भवति ?
क.
पूतिं पर्युषितं
ख.
कट्वम्ललवणयुक्तं
ग. आरोग्यसुखप्रीतिविवर्धना
घ. न कोऽपि
28. तामसिकानाम् आहारः कीदृशः भवति ?
क. कट्वम्ललवणयुक्तं
ख. पूतिं पर्युषितं
ग. आरोग्यसुखप्रीतिविवर्धना
घ. न कोऽपि
अतिलघूत्तरीयाः प्रश्नाः
एकपदेन उत्तरत।
1. श्रद्धा कतिविधा भवति ?
उत्तर : त्रिविधा
2. देहिनां का स्वभावजा भवति ?
उत्तर : सा
3. आहारः
कतिविधो भवति ?
उत्तर : त्रिविधो
4. दुःखशोकामभयप्रदाः आहाराः कस्य इष्टाः
?
उत्तर : राजसस्य
5. देशे काले पात्रे च दीयमानं कीदृशं दानं
भवति ?
उत्तर : सात्त्विकं दानम्
6. प्रत्युपकारार्थ यद्दानं तत् कीदृशं दानं
कथ्यते ?
उत्तर : राजसिकं दानम्
7. तामसं दानं पात्रेभ्यः दीयते अपात्रेभ्यः
वा?
उत्तर : अपात्रेभ्यः
8. केषां श्रद्धा त्रिविधा भवति ?
उत्तर : देहिनाम्
9. कः त्रिविधो भवति?
उत्तर : आहारः
रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-
10. अयं पुरुजः श्रद्धामयः भवति
।
उत्तर : कीदृशः
11. सात्त्विकाः देवान् यजन्ते
।
उत्तर : कान्
12. पर्युषितं भोजनं तामसप्रियं
भवति ।
उत्तर : कीदृशं
13. शारीरं तप उच्यते ।
उत्तर : किम्
14. वाइमयं तप उच्यते।
उत्तर : कीदृशम्
15. यद्दानम् अपात्रेभ्यः दीयते
।
उत्तर : किम्
लघुत्तरीयाः प्रश्नाः
पूर्णवाक्येन
उत्तरत ।
1. श्रद्धा कस्य अनुरूपा भवति ?
उत्तर : श्रद्धा देहिनाम् अनुरूपा भवति
।
2. तामसाः जनाः कान् यजन्ते ?
उत्तर : तामसा जनाः प्रेतान् यजन्ते
।
3. के जनाः दम्भाहंकारसंयुक्ताः भवन्ति ?
उत्तर : तामसिकजनाः दम्भाहंकारसंयुक्ताः
भवन्ति ।
4. सात्त्विकप्रियाः आहाराः कीदृशाः भवन्ति ?
उत्तर : सात्त्विकप्रियाः आहाराः रस्याः
स्निग्धाः स्थिरा च भवन्ति ।
5. किं किं शारीरं तप उच्यते ?
उत्तर : देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजनं
शौचम् आर्जवम् ब्रह्मचर्यम् अहिंसा च शारीरं तपः उच्यते।
6. राजसं दानं किम् उच्यते ?
उत्तर : यत् दानं प्रत्युपकारार्थ फलमुद्दिश्य
वा क्रियते, तत् राजसं दानम् उच्यते ।
7. विलोमपदैः सह योजयत ।
यथा-
देवः दानवः
अहिंसा अपात्रे
अनुद्वेगकरम् असत्यम्
अनभ्यसनम् काठिन्यम्
सत्यम् अनभ्यसनम्
पात्रे उद्वेगकरम्
सौम्यत्वम् हिंसा
उत्तर :
अहिंसा हिंसा
अनुद्वेगकरम् उद्वेगकरम्
अनभ्यसनम् अनभ्यसनम्
सत्यम् असत्यम्
पात्रे अपात्रे
सौम्यत्वम् काठिन्यम्
8. विशेषणं विशेष्येण सह मेलनं कुरुत ।
यथा-
त्रिविधा श्रद्धा
सत्त्वानुरूपा आहारः
तामसाः भोजनम्
घोरम् वाक्यम्
प्रियः जनाः
पर्युषितम् तपः
अनुद्वेगकरम् श्रद्धा
उत्तर :
सत्त्वानुरूपा श्रद्धा
तामसाः जनाः
घोरम् तपः
प्रियः आहारः
पर्युषितम् भोजनम्
अनुद्वेगकरम् वाक्यम्
9. सन्धिं सन्धिच्छेदं वा कुरुत ।
(क)
चैव = च + एव
(ख)
तपो जनाः = तपः + जनाः
(ग)
यजस्तपस्तथा = यज्ञः + तपः + तथा
(घ)
आहारस्त्वपि = आहारः + तु + अपि
(ङ)
राजसस्य + इष्टा = राजसस्येष्टा
(च)
उत्+शिष्टम् = उच्छिष्टम्
(छ)
वाक्+मयम् = वाङ्मयम्
(ज)
प्रति + उपकारार्थम् = प्रत्युपकारार्थम्
10. विग्रहपदानि आधृत्य समस्तपदानि रचयत ।
विग्रहपदानि
समस्तपदानि
(क)
न शास्त्रविहितम् अशास्त्रविहितम्
(ख)
अहंकारेण संयुक्ताः अहंकारसंयुक्ताः
(ग)
पर्युषितं भोजनम् पर्युषितभोजनम्
(घ)
न उद्वेगकरम् अनुद्वेगकरम्
(ङ)
प्रियं च हितं च प्रियहितं
(च)
मनसः प्रसादः मनप्रसादः
दीर्घोत्तरीयाः प्रश्नाः
निर्देश:
अन्वयं कुरुत-
1. त्रिविधा भवति श्रद्धा देहिनां सा स्वभावजा ।
सात्त्विकी राजसी चैव तामसी चेति तां शृणु ॥
अन्वयः
-
देहिनां श्रद्धा त्रिविधा भवति, सा स्वभावजा, सा सात्त्विकी राजसी तामसी चेति तां शृणु।
2. सत्त्वानुरूपा सर्वस्य श्रद्धा भवति भारत।
श्रद्धामयोऽयं पुरुषो यो यच्छ्रद्धः स एव सः ॥
अन्वयः
-
भारत ! सर्वस्य श्रद्धा सत्त्वानुरूपा भवति, यो अयं पुरुषो श्रद्धामयो या यच्छ्रद्धः
स एवं सः ।
3. 'मनस्' इत्यस्य शब्दरूपं लिखत-
|
विभक्ति |
एकवचन |
द्विवचन |
बहुवचन |
|
प्रथमा |
मनः |
मनसी |
मनांसि |
|
द्वितीया |
मनः |
मनसी |
मनांसि |
|
तृतीया |
मनसा |
मनोभ्याम् |
मनोभिः |
|
चतुर्थी |
मनसे |
मनोभ्याम् |
मनोभ्यः |
|
पंचमी |
मनसः |
मनोभ्याम् |
मनोभ्यः |
|
षष्ठी |
मनसः |
मनसोः |
मनसाम् |
|
सप्तमी |
मनसि |
मनसोः |
मनस्सु |
|
सम्बोधन |
हे
मन! |
हे
मनसी ! |
हे
मनांसि ! |
JCERT/JAC प्रश्न बैंक - सह - उत्तर पुस्तक (Question Bank-Cum-Answer Book)
विषय सूची
क्रमसंख्या | अध्याय का नाम |
