प्रश्न बैंक - सह - उत्तर पुस्तक (Question Bank-Cum-Answer Book)
Class - 11
संस्कृत (Sanskrit)
6. सन्ततिप्रबोधनम्
स्मरणीयः तथ्यः
प्रस्तुत पाठ महर्षि अरविन्द द्वारा संस्कृत में प्रणीत खण्डकाव्य
'भवानी भारती' से संकलित किया गया है। जीवन के प्रारम्भिक चरण में अरविन्द घोष महान
क्रान्तिकारी तथा राष्ट्रभक्त के रूप में उभरे। वह सशस्त्र क्रान्ति के समर्थक थे।
ब्रिटिश सरकार ने उन्हें अलीपु बम केस का अपराधी मानकर 1906 ई. में अलीपुर कारागार
में बन्दी बना दिया।
कारावास की इसी अवधि में एक रात स्वप्न में बन्दिनी भारतमाता
का दर्शन कर भावाविष्ट मनोदशा में कवि ने इस ओजस्वी तथा राष्ट्रीय भावना से ओत-प्रोत
शतककाव्य का प्रणयन किया। इस रचना में महाकवि अरविन्द ने भारतमाता को महाकाली, महालक्ष्मी
एवं महासरस्वती के रूप में निरूपित किया है। जीवन के उत्तरार्ध में महर्षि अरविन्द
वेदों के व्याख्याता, महायोगी, महाकवि, परमराष्ट्रभक्त एवं महादार्शनिक के रूप में
विश्वमञ्च पर प्रतिष्ठित हुए।
प्रस्तुत पाठ में भारतजननी परतन्त्रता एवं अज्ञानरूपी अन्धकार
के बन्धनों में जकड़ी, अवमानना ग्रस्त अपनी सन्ततियों को उनके स्वर्णिम इतिहास का स्मरण
कराते हए, उन्हें प्रेरित करती है कि वे अपनी निद्रा का त्याग कैरें तथा अपने पराक्रम
से राष्ट्र को पराधीनता के बन्धन से मुक्त कराएँ ।
बहुविकल्पीयाः प्रश्नाः
अधोदत्तप्रश्नानाम् उत्तरार्थम् उचितविकल्पं चिनुत ।
1. 'भवानी भारती' खण्डकाव्यस्य रचयिता कः?
क. कालिदासः
ख. व्यासः
ग. श्रीहर्षः
घ. महर्षिः अरविन्दः
2. ते किमिव भासुराः?
क. चन्द्रः
ख. सहस्रसूर्या
ग. गजाः
घ. पर्वताः
3. त्रिमूर्ति के अर्चयन्ति?
क. हिन्दवः
ख. म्लेच्छाः
ग. जन्तवः
घ. ब्रह्मणाः
4. अस्मिन्
पाठे सुप्तसिंहाः के उक्ताः?
क. अभारतीयाः
ख. भारतीयाः
ग. पशवः
घ. कवयः
5. ब्रह्मचर्येण विशुद्धवीर्याः के सन्ति?
क. पाण्डवाः
ख. कौरवाः
ग. भारतीयाः
घ. वीराः
6. क्रूरा शतघ्नी कुत्र नदति?
क. भारतवर्षे
ख.
अमेरिकादेशे
ग.
जापानदेशे
घ.
ईरानप्रदेशे
7. वक्षः स्थितेन सनातनेन हुताशेन कान् दहन् नटस्व?
क.
नटान्
ख. शत्रून्
ग.
नरान्
घ. मित्राणि
8. 'नाशयितुम्' इति पदे कः प्रत्ययः ?
क.
शतृ
ख. शानच्
ग. तुमुन्
घ. ल्यप्
9. 'अस्मि' इति कस्मिन् लकारे अस्ति ?
क. लट्
ख. लङ्
ग. लोट्
घ. लिट्
10. 'कालोऽपि' इत्यस्य सन्धिविच्छेदं किम् ?
क.
कालो + अपि
ख. कालः + अपि
ग.
काल + अपि
घ.
काल + ऽपि
लघुत्तरीयाः प्रश्नाः
अधोदत्तप्रश्नानाम्
उत्तराणि पूर्णवाक्येन लिखन्तु
1. भारतानां माता कं विलोक्य भृशं क्रन्दति?
उत्तर : भारतानां माता सान्द्रं
तमिस्रा आवृतम् आर्तम् अन्धम् आर्यखण्डं भारतम् विलोक्य भृशं क्रन्दति।
2. रजन्यां गूढा माता कैः विनष्टा?
उत्तर : रजन्यां गूढा माता अरिभिः विनष्टा।
3. के उत्तिष्ठन्तु?
उत्तर : सुप्तसिंहाः
उत्तिष्ठन्तु।
4. पुत्रक! केषां भारतानां माता अस्मि?
उत्तर : पुत्र
! सनातनानां भारतानां माता अस्मि ।
5. कः भारतपुत्रान् नाशयितुं शक्तः?
उत्तर : विपक्षः
भारतपुत्रान् नाशयितुं शक्तः न।
6. ते (शूराः) केन विशुद्धवीर्याः आसन् ?
उत्तर : ते
(शूराः)! ब्रह्मचर्येण विशुद्ध वीर्याः आसन्।
7. त्वं परस्य शौरेः किम् असि ?
उत्तर : त्वं
परस्य शौरैः तेजोऽसि ।
8. कविना कुत्रत्याः कुत्रत्याः शूराः आहूयन्ते?
उत्तर : कविना अवन्त्यः, मगधाः, बड्ङ्गाः, अङ्गाः, कलिङ्गाः,
कुरुः, सिन्धवः दाक्षिणात्याः, आन्ध्रचोलाः पञ्जाब च शूराः आह्वयन्ते ।
9. मदीया यवनाः कम् अर्चयन्ति?
उत्तर : मदीयाः
यवनाः एकमूर्तिम् अर्चयन्ति ।
10. सर्वान् तनयान् का आह्वयति ?
उत्तर : सर्वान्
तनयान् माता आह्वयति।
11. क्रूरा शतघ्नी कुत्र नदति ?
उत्तर : क्रूरा शतघ्नी इह (भारतवर्षे) नदति।
12. वक्षः स्थितेन सनातनेन हुताशेन कान् दहन् नटस्व?
उत्तर : वक्षः स्थितेन सनातनेन हुताशेन शत्रून् दहन् नटस्व।
13. सान्द्र, तमिस्रावृत्तम्, आर्तम्, अन्धं - एतानि विशेषणानि कस्य
सन्ति?
उत्तर : सान्द्रं, तमिस्रावृत्तम्, आर्तम्, अन्यं
एतानिविशेषणानि भारतमार्य खण्डस्य सन्ति ।
14. 'सन्ततिप्रबोधनम् पाठः कुत्रतः संकलितः?
उत्तर : 'सन्ततिप्रबोधनम्'
पाठः 'भवानी भारती' इति खण्डकाव्यात् संकलितः ।
15. जीवनस्य प्रारंभिकचरणे अरविन्दघोषः कीदृशः आसीत्?
उत्तर : जीवनस्य प्रारम्भिकचरणे अरविन्दघोषः महान् क्रान्तिकारी राष्ट्रभक्तश्च
आसीत्।
16. का भृशं क्रन्दति ?
उत्तर : भारतानां माता भ्रृशं क्रन्दति ।
17. भारतमाता कान् आह्वयति?
उत्तर : भारतमाता
सर्वान् तनयान् आह्वयति।
दीर्घोत्तरीयाः प्रश्नाः
1. अधोदत्तश्लोकानाम् अन्वयाः करणीयाः।
क.
सान्द्रं तमिस्रावृतमार्तमन्धं
विलोक्य
तद्भारतमार्यखण्डम् ॥
गूढा
रजन्यामरिभिर्विनष्टा
माता
भृशं क्रन्दति भारतानाम् ॥
अन्वयः
-
.....रजन्याम्..... गूढा अरिभिः विनष्टा भारतानाम् ......माता..... सान्द्रम् तमिस्रा
आवृत्तम् आर्तम् अन्धम् आर्यखण्डम् तत् भारतं विलोक्य .....भृशं.... क्रन्दति ॥
ख.
भो भो अवन्त्यो मगधाश्च बड्ङ्गा
अङ्गाः
कलिङ्गाः कुरुसिन्धवश्च ।
भो
दाक्षिणात्याः शृणुतान्धचोलाः
शृण्वन्तु
ये पञ्चनदेषु शूराः ॥
अन्वयः - भोः ! भोः! ....अवन्त्यः......, मगधाः च, बङ्गाः, अङ्गाः, कलिङ्गाः .......सिन्धवः.... च, भोः दाक्षिणात्याः। आन्ध्रचोलाः ! शृणुत, ये
.....पञ्चनदेषु ........ शूराः (सन्ति) (ते अपि) शृण्वन्तु ॥
2. हिन्दी
भाषया आशयं लिखत -
क. गूढा रजन्यामरिभिर्विनष्टा माता भृशं
क्रन्दति भारतानाम्।
आशय - पराधीनता
की रात्रि में छिपी हुई तथा शत्रुओं द्वारा पीड़ित भारतमाता अज्ञान-अन्धकार से
आच्छादित एवं अन्धे भारतवर्ष को देखकर अत्यधिक विलाप कर रही है।
ख. भो जागृतास्मि क्व धनुः क्व खड्गः
उत्तिष्ठतोतिष्ठत सुप्तसिंहाः।
आशय -
भारतमाता महाकाली के रूप में सोये हुये भारतवासियों को जगाते हुये कहती है - अरे
सोते हुये, मैं जाग गई हूं । तुम्हारे पुराने हथियार धनुष व तलवार कहाँ हैं?
उन्हें लेकर उठो तथा शत्रुओं को मारकर अपने देश की रक्षा करो।
3. निर्देशानुसारेण रिक्तस्थानानि पूरयत ।
क.
ते ......तपोभिः...... आर्याः जाताः। (तपस्,
तृतीया विभक्ति, बहुवचन)
ख.
माता .....सर्वान्......
पुत्रान् आह्वयति। (सर्व, द्वितीया विभक्ति, बहुवचन)
ग.
शूराः .....पञ्चनदेषु......
वसन्ति । (पञ्चनद, सप्तमी विभक्ति, बहुवचन)
4. अधोलिखितेषु यथास्थानं सन्धिं सन्धिविच्छेदं वा कुरुत्
क. सनातनानि + आह्वय = सनातनान्याह्वय
ख.
जयोऽस्तु = जयः + अस्तु
ग.
भासुराः + ते = भासुरास्ते
घ.
शुशुभुर्धरित्र्याम् = शुशुभुः + धरित्र्याम्
ङ.
जागृतास्मि = जागृता + अस्मि
च.
स्थितेन + एव = स्थितेनैव
छ.
अस्ति + एव = अस्त्येव
JCERT/JAC प्रश्न बैंक - सह - उत्तर पुस्तक (Question Bank-Cum-Answer Book)
विषय सूची
क्रमसंख्या | अध्याय का नाम |
