प्रश्न बैंक - सह - उत्तर पुस्तक (Question Bank-Cum-Answer Book)
Class - 11
संस्कृत (Sanskrit)
7. विज्ञाननौका
स्मरणीयः तथ्यः
प्रस्तुत पाठ कवि प्रो. श्रीनिवास रथ दद्वारा रचित कविता-संग्रह
'तदेव गगनं सैव धरा' से संग्रहीत है। श्रीनिवास रथ ने उच्च शिक्षा काशी हिन्दू विश्वविद्यालय
में प्राप्त की। ये विक्रम विश्वविद्यालय उज्जैन में संस्कृत विभाग में प्राध्यापक
एवं विभागाध्यक्ष भी रहे।
प्रस्तुत पाठ में आधुनिक विश्व में यान्त्रिकता और कृत्रिमता
के प्रति बढ़ते अंधे दौड़ के प्रति सचेत किया जा रहा है कि जीवन मूल्यों को भुलाकर
या मानवीय संवेदनाओं को भुलाकर नई भौतिक तकनीकी से मानव को अभिभूत नहीं होना चाहिए।
हमें मानवीय मूल्य और नैतिक मूल्यों को प्राथमिकता देनी ही
होगी।
बहुविकल्पीयाः प्रश्नाः
1. विज्ञाननौका पाठः कस्मात् ग्रंथात् संकलित ?
क. महाभारतात्
ख. 'तदेव गगनं सैव धरा' इति कवितासंग्रहात्
ग. जातकमालायाः
घ. मृच्छकटिकात्
2. श्रीनिवासरथस्य जन्म कुत्र अभवत् ?
क. उड़ीसाप्रान्ते
ख. महाराष्ट्रप्रान्ते
ग.
झारखण्डप्रान्ते
घ. कर्णाटकप्रान्ते
3. श्रीनिवासरथस्य कवितासंग्रहं चिनुत ।
क.
ऋतुसंहारम्
ख. मेघदूतम्
ग. तदेव गगनं सैव धरा
घ. श्रीमद्भगवद्गीता
4. पाठ्यपुस्तके विज्ञानाधारितः पाठः कः ?
क.
सन्ततिप्रबोधनम्
ख.
सौवर्णशकटिका
ग.
जातकमाला
घ. विज्ञाननौका
5. 'तदेव गगनं सैव धरा' कवितासंग्रहः कस्य रचना?
क. श्रीनिवासरथस्य
ख.
कालिदासस्य
ग.
माघस्य
घ.
श्रीहर्षस्य
6. पाठे का दरिद्रीकृता ?
क.
राजनीतिः
ख. संस्कृतोद्यानदूर्वा
ग.
शान्तिः
घ.
जीवरक्षा
7. निष्कुटेषु का आहिता?
क. कण्टकिनी
ख.
वार्ता
ग.
रचना
घ.
नौका
8. आधुनिकयुगे
कस्याः अवलम्बः न चिन्त्यते?
क. पररक्षायाः
ख. स्वार्थरक्षायाः
ग. चित्तरक्षायाः
घ. जलरक्षायाः
9. विश्वशांतिप्रयत्नेषु का उपास्यते?
क. विश्वसंहारनीतिः
ख. विश्वबन्धुत्वम्
ग. वैश्वीकरणम्
घ. उद्योगम्
10. जनैः अहर्निशं का सेव्यते ?
क. संस्कृतिरक्षा
ख. लोककल्याणम्
ग. यन्त्रमुग्धान्धता
घ. सुखम्
11. 'तत्र विध्वंसबीजं समायोज्यते' अस्मिन्
वाक्ये अव्ययं चिनुत -
क. तत्र
ख. विध्वंसम्
ग. बीजम्
घ. समायोज्यते
12. 'श्रूयते' पदे मूलधातुं चिनुत -
क. श्रूय
ख. श्रूण
ग. श्रु
घ. श्रवण
13. 'पुष्पितानाम्' इत्यस्मिन् का विभक्तिः?
क. पंचमी
ख. षष्ठी
ग. सप्तमी
घ. चतुर्थी
14. श्रीनिवासः कस्मिन् विश्वविद्यालये उच्चशिक्षां
प्राप्तवान् ?
क. मद्रासविश्वविद्यालये
ख. दिल्लीविश्वविद्यालये
ग. काशीहिन्दूविश्वविद्यालये
घ. कलकत्ताविश्वविद्यालये
15. 'दूर्वा' पदस्य अर्थ चिनुत-
क. पुस्तकम्
ख. दूरम्
ग. फलम्
घ. तृणम् (दूब)
16. 'अहर्निशं' पदे कः समासः ?
क. अव्ययीभावः
ख. तत्पुरुषः
ग. द्वन्द्वः
घ. कर्मधारयः
17. 'प्रतिदिनम्' पदे कः समासः ?
क. अव्ययीभावः
ख. तत्पुरुषः
ग. द्वन्द्वः
घ. कर्मधारयः
18. 'कृतः' पदे कः प्रत्ययः ?
क. तुमुन्
ख. क्त
ग. क्त्वा
घ. तव्यत्
19. 'श्मशानेषु' पदे का विभक्तिः?
क. पंचमी
ख.
षष्ठी
ग. सप्तमी
घ.
चतुर्थी
20. ' वाटिका' अस्य पर्यायपदं चिनुत-
क.
घटिका
ख. उद्यानम्
ग.
नौका
घ.
स्वार्थरक्षा
21. बन्धु + त्व =?
क
बन्धुता
ख. बन्धुत्वम्
ग.
बद्धुम्
घ.
बद्ध्वा
22. 'समानीयते' पदे कः लकारः ?
क. लट्
ख. लृट्
ग.
लोट्
घ.
लड्ग
23. ' गुरुणां' पदे का विभक्तिः?
क.
पंचमी
ख. षष्ठी
ग.
सप्तमी
घ.
चतुर्थी
24. आधुनिकयुगे कस्याः सम्भावना अधीयते ?
क. तारकायुद्धसम्भावना
ख.
कुरुक्षेत्रयुद्धसम्भावना
ग.
प्रथमविश्वयुद्धसम्भावना
घ.
पानीपतयुद्धसम्भावना
25. पाठानुसारम् अन्तरिक्षे का अनुसंधीयते ?
क.
जीवरक्षा
ख. जीवनाशा
ग.
क्रीडाकुशलता
घ.
विश्वशान्तिः
26. विज्ञाननौका समानीयते, किन्तु का विलुप्ता ?
क.
लक्ष्मी
ख. वित्तम्
ग. ज्ञानगङ्गा
घ.
आकाशगङ्गा
27. 'प्रत्यहं' पदे कः समासः ?
क.
तत्पुरुषः
ख. अव्ययीभावः
ग.
कर्मधारयः
घ.
बहुव्रीहिः
28. 'विक्रीयते' इति पदं कस्मिन् वाच्ये अस्ति?
क.
कर्तृवाच्ये
ख. कर्मवाच्ये
ग.
भाववाच्ये
घ.
न कोऽपि
29. 'विद्योतते' पदे कः उपसर्गः प्रयुक्तः ?
क.
विद्या
ख. विद्योत
ग. वि
घ. व
30. 'विज्ञाननौका' अस्य सामासिकविग्रहं चिनुत-
क.
विज्ञाने नौका
ख.
विज्ञानाय नौका
ग.
विज्ञानात् नौका
घ. विज्ञानस्य नौका
अतिलघूत्तरीयाः प्रश्नाः
एकपदेन उत्तरत-
1. श्रीनिवासरथस्य गीतानां संग्रहस्य नाम किम्
?
उत्तर : तदेव गगनं सैव धरा
2. अस्याः गीतिकायाः लेखकः कः ?
उत्तर : श्रीनिवासरथः
3. 'तदेव गगनं सैव धरा' कवितासंग्रहात् कः पाठः
उद्धृतः?
उत्तर : विज्ञाननौका
4. भूतले का परिक्षीयते ?
उत्तर : जीवरक्षा
5. 'युद्धम्' अस्य विलोमपदं लिखत ।
उत्तर : शान्तिः
6. विश्वशांतिप्रयत्नेषु का उपास्यते ?
उत्तर : विश्वसंहारनीतिः
7. बत+अस्तं = ?
उत्तर : बतास्तं
8. 'कस्याः' अस्य मूलशब्दं लिखत ।
उत्तर : किम् (स्त्री.)
रिक्तस्थानानि पूरयत
9. ज्ञानगङ्गा ......विलुप्तेति......... नालोक्यते।
10. के कथं कुत्र वा .......क्रन्दनम्....... कुर्वते?
11. यत्र कुत्रापि .......शान्तिः........ समुद्वीक्ष्यते।
12. गोपनीयायुधानां .......कथा........ श्रूयते ।
लघुत्तरीयाः प्रश्नाः
पूर्णवाक्येन उत्तरत-
1. वाटिकायोजनायां केषां कासां च रक्षा न कृता
?
उत्तर : वाटिकायोजनायां पुष्पितानां लतानां च रक्षा न कृता ।
2. आधुनिकयुगे कस्याः अवलम्बः न चिन्त्यते?
उत्तर : आधुनिकयुगे स्वार्थरक्षायाः अवलम्बः न चिन्त्यते ।
3. भूतले का परिक्षीयते?
उत्तर : भूतले जीवरक्षा परिक्षीयते ।
4. मानवानां कृते वर्तमानस्थितिः कीदृशी सल्लक्ष्यते
?
उत्तर : मानवानां कृते वर्तमानस्थितिः प्रत्यहं
दुर्निमित्तैव सल्लक्ष्यते ।
5. निष्कूटेषु का आहिता?
उत्तर : निष्कूटेषु कण्टकिनी आहिता ।
6. अस्मिन् पाठे का दरिद्रीकृता ?
उत्तर : अस्मिन् पाठे संस्कृतोद्यानदुर्वा दरिद्रीकृता
।
अधोलिखितपदानां संस्कृतवाक्येषु प्रयोगं कुरुत -
7. शान्तिः = यत्र कुत्रापि शान्तिः, तत्र विध्वंसबीजम् अवश्यं समायोज्यते।
8. विश्वरक्षा = विश्वरक्षा अस्माकं कर्तव्या ।
9. विक्रीयते = अत्र ओषधिः विक्रीयते ।
10. ज्ञानगङ्गा = आधुनिकीशिक्षाप्रणाल्यां ज्ञानगंगा विलुप्ता भवति।
दीर्घोत्तरीयाः प्रश्नाः
1. अधोलिखितश्लोकस्य अन्वयं कुरुत-
"वर्तमानस्थितिर्मानवानां कृते
प्रत्यहं दुर्निमित्तैव संलक्ष्यते ।
यत्र कुत्रापि शान्तिः समुद्वीक्ष्यते
तत्र विध्वंसबीजं समायोज्यते ॥"
उत्तर- अन्वयं :- प्रत्यहं मानवानां कृते वर्तमानस्थितिः
दुर्निमित्ता एव संलक्ष्यते। यत्र कुत्रापि शान्तिः समुद्वीक्ष्यते तत्र विध्वंसबीजं
समायोज्यते ।
2. अधोलिखितम् अनुच्छेदं हिन्दीभाषया लिखत-
उत्तर- विज्ञानं न केवलं सुखकरम् अस्ति अपितु दुःखस्य मूलम् अपि अस्ति। यथा श्रीरथमहोदयः कथयति यानि उपकरणानि अन्तरिक्षे
प्रक्षेपितानि सन्ति, तेषु केचित् उपग्रहाः तु सन्देशवहनाय
उपयुक्ताः भवन्ति परम् अन्ये अनेके उपग्रहाः धमकेतवः इव खगोलकक्षासु भ्रमन्तः तिष्ठन्ति । लक्षाधिकाः कन्दुकाकाराः अवकरसमूहाः विविधेषु वलयेषु पृथ्वी परितः भ्रमन्ति । क्वचित् क्रमशः कक्षान्तरं साधयित्वा गुरुत्वाकर्षणवशात् तादृशः अवकरः
धूलिकणरूपेण भूमौ ऑपतति ।
विज्ञान केवल सुखकारी नहीं है बल्कि दुःख का मूल कारण भी
है, जैसे श्री रथ महोदय कहते हैं कि जितने उपकरण अंतरिक्ष में भेजे गए हैं, उनमें
से कुछ उपग्रह तो संदेश पहुंचाने के लिए उपयुक्त हैं किंतु अनेक उपग्रह धूमकेतु के
समान खगोल कैक्षा में घूमते रहते हैं। लाखों कचरों का समूह विभिन्न पर्थों पर
पृथ्वी के चारों ओर घूमते हैं। कुछ तो क्रमशः अपनी कक्षा से बाहर गुरुत्वाकर्षण
धूलकण के रूप में भूमि पर गिर पड़ती है।
(अपठितांश अवबोधनम् )
3. अधोलिखितम् अनुच्छेदं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नान् संस्कृतेन उत्तरत-
संस्कृतभाषायाम् आदर्शपुरुषरूपेण, मर्यादापुरुषरूपेण भगवतः
श्रीरामस्य वर्णनं महर्षिवाल्मीकिना स्वमहाकाव्येऽनधैः अक्षरैः चित्रितम् ।
नाटकेषु मुख्यतः महाकविः भासः श्रीरामस्य वर्णनं प्रतिमानाटके अभिषेकनाटके च
कृतवान्। ततो महाकविः भवभूतिः उत्तररामचरिते महावीरचरिते च मर्यादापुरुषोत्तमम्
अवर्णयत्। महाकविः कालिदासः रघुवंशे श्रीरामस्य वर्णितवान्। ये ये महाकवयः
नाटककाराः अस्य वर्णनं कुर्वन्ति ते सर्वे अस्य चरित्रस्य अलौकिकं वर्णयन्ति। वयं
भारतीयाः एव न, सर्वेऽपि सांसारिकाः जनाः पूजयन्ति महाकान्तं पुरुषमेनम्। अपितु
चरितस्य कारणाद् देशेऽस्माकं पॅर्वद्वयं मान्यतेऽत्युत्साहेन विजयादशमी दीपावली च।
(I)
एकपदेनोत्तरत
(क) वाल्मीकिः आदर्शपुरुषं कस्यां भाषायाम्
अवर्णयत् ?
उत्तर : संस्कृतभाषायाम्
(ख) उत्तररामचरितं कस्य कृतिः ?
उत्तर : भवभूतेः
(II) पूर्णवाक्येनोत्तरत
(क) अस्माकं देशे पर्वदवयं कथं
मान्यतेऽत्युत्साहेन ?
उत्तर : अस्माकं
देशे पर्वद्वयं रामस्य कारणात् अत्युत्साहेन मान्यते विजयादशमी दीपावली च ।
(ख) के कस्य चरित्रम् अलौकिकं वर्णयन्ति ?
उत्तर : महाकाव्यकाराः
नाटकाकाराः च रामस्य चरित्रम् अलौकिकम् वर्णयन्ति ।
III. यथानिर्देशमुत्तरत-
(क) 'अवर्णयत्' अस्याः क्रियायाः कर्तृपदं
किम् ?
उत्तर : महाकविः
भवभूतिः
(ख) 'अक्षरैः' इति पदस्य किं विशेषणम् ?
उत्तर : अनर्घै:
(ग) 'अद्भुतम्' अस्य पर्यायपदं लिखत ।
उत्तर : अपूर्वम्
(घ) 'पारलौकिका' अस्य विलोमपदं लिखत ।
उत्तर : लौकिका
JCERT/JAC प्रश्न बैंक - सह - उत्तर पुस्तक (Question Bank-Cum-Answer Book)
विषय सूची
क्रमसंख्या | अध्याय का नाम |
