प्रश्न बैंक - सह - उत्तर पुस्तक (Question Bank-Cum-Answer Book)
Class - 12
Sanskrit
तृतीय पाठ- बालकौतुकम्
अधोलिखितं नाट्यांशम् पठित्वा तदाधारितान् प्रश्नान् उत्तरत-
जनक
:- अये शिष्टानध्याय इत्यस्खलितं खेलतां बटूनां कोलाहल:
कौसल्या
:- सुलभसौख्यमिदानीं बालत्वं भवति । अहो, एतेषां मध्ये क एष रामभद्रस्य मुग्धललितैरङगै-
दारकोऽस्माकं लोचने शीतलयति?
अरुन्धती
-
कुवलयस्निग्धश्यामः शिखण्डकमण्डनो
वटुपरिषदं
पुण्यश्रीकः प्रियैव सभाजयन्
पुनरपि
शिशुर्भूतो वत्सः स मे रघुनन्दनो
झटिति कुरुते दृष्टः कोऽयंदृशोरमृताञ्जनम् ।।
(क) एकपदेन उत्तरत
(i) मुखललितैः अंगेः कं शीतलयति?
उत्तर-
लोचनं।
(ii) बालत्वं कीदृशं भवन्ति?
उत्तर-
सुलभसौख्यम् ।
(ख) पूर्णवाक्येन उत्तरत
(i) कयो: अमृताञ्जनं कुरुते ?
उत्तर
- दृशो: अमृताञ्जनं कुरुते ।
(ii) कया वटुपरिषदं सभाजयन् अस्ति ?
उत्तर
- श्रिया वटुपरिषद् सभाजयन् अस्ति ।
(ग) निर्देशानुसारम् उत्तरत-
(i) नेत्रयोः किं पर्यायपदम् अत्र प्रयुक्तम् ?
उत्तर-
लोचने
(ii) मुग्धललितैः इति विशेषणस्य अत्र विशेष्यपदं किम् ?
(क)
अङ्गैः
(ख)
दारकः
(ग)
लोचने
(घ)
रामभद्रस्य
उत्तर-
अङ्गैः
नाट्यांश:
लव:-
(प्रविश्य स्वगतम्) अविज्ञातव्यः क्रमौचित्यात् पूज्यानपि सतः कथमभिवादयिष्ये ? (विचिन्त्य)
अर्थ पुनरविरुद्धप्रकार इति वृद्धेभ्यः श्रूयते (सविनयमुपसृत्य) एष वो लवस्य शिरसा
प्रणामपर्यायः ।
अरुन्धती
जनकौः - कल्याणिन् ! आयुष्मान् भूयाः ।
कौशल्या
: - जात! चिरं जीव ।
अरुन्धती:
- एहि वत्स ! (लवमुत्सङ्गे गृहीत्वा आत्मगतम्) दिष्ट्या न केवलमुत्सङ्गश्चिरान्मनोरथोऽपि
मे पूरितः।
कौशल्याः
- जात! इतोऽपि तावदेहि । (उत्सङ्गे गृहीत्वा) अहो न केवल मांसलोज्ज्वलेन देहवन्धेन,
कलहंसघोषः
-
घर्घरानुनादिना स्वरेण च रामभद्रमनुसरति जात! पश्यामि ते मुखपुण्डरीकम् । राजर्षे किं
न पश्यसि निपुणं निरूप्यमाणो वत्साया मे वध्वा मुखचन्द्रेणापि संवदत्येव ।
(क)
एकपदेन उत्तरत
(i) कौसल्या कस्य मुखं पुण्डरीकं पश्यति?
उत्तर-
लवस्य
(ii) लवं कस्मिन् गृहीत्वा अरुन्धत्याः मनोरथः पूरितः ?
उत्तर-
उत्सङ्गे
ख
पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(i) लवः रामभद्रं केन अनुसरति ?
उत्तर-
लवः रामभद्रं देहबन्धेन स्वरेण च अनुसरति ।
(ग)
निर्देशानुसारम् उत्तरत-
(i) घर्घरानुनादिना इति विशेषणस्य अत्र विशेष्य पदं किम् ?
(क)
देहबन्धेन
(ख)
मुखेन
(ग)
स्वरेण
(घ)
रामभद्रेण
उत्तर-
(ग) स्वरेण
(ii) क्रोडे इति पदस्य अत्र कः पर्याय ?
(क)
मध्ये
(ख)
उत्सङ्गे
(ग)
देहे
(घ)
शरीरे
उत्तर-
(ख) उत्सङ्गे
नाट्यांश:
बटव:
- अये, श्रूयताम्
पाश्चात्पुच्छं
वहति विपुलं तच्च धूनोत्यजस्रम्
दीर्घग्रीवः
स भवति खुरास्तस्य चत्वारः एव
शष्पाण्यत्ति
प्रकिरति शकृत्पिण्डकानाम्रमात्रान्
किं
व्याख्यानैर्व्रजति स पुनर्दूरयेहियामः
(इत्यजिने
हस्तयोश्चाकर्षन्ति )||
(क)
एकपदेन उत्तरत
(i) पुच्छं कुत्र वहति
उत्तर-
पश्चात् ।
(ii) अजस्रं किं धुनोति
उत्तर-पुच्छम्
।
(ख)
पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(i) अश्वस्य कति खुराः भवन्ति
उत्तर
- अश्वस्य चत्वारः खुराः भवन्ति ?
(ii) अश्वः किं प्रकिरति ?
उत्तर-
अश्वः आम्रमात्रान् शकृत्पिण्डकान् प्रकिरति ।
(ग)
निर्देशानुसारम् उत्तरत
पुच्छम् इति विशेष्यपदस्य अत्र विशेषणं किम्?
उत्तर-
विपुलम्
नाट्यांश:
कौशल्या
-जात!
अस्ति ते माता ? स्मरसि वा तातम् ?
लवः
-नहि।
कौशल्या
- ततः कस्य त्वम् ?
लव:
-भगवतः सुगृहीतनामधेयस्य वाल्मीकेः ।
कौशल्या
- अयि जात। कथयितव्यं कथय ।
लवः
- तावदेव जानामि (प्रविश्य सम्भ्रान्ताः)
वटव:
- कुमार! कुमार । अश्वोऽश्व इति कोऽपि भूतविशेषो जनपदेष्वनुश्रूयते, सोऽयमधुनाऽस्माभिः
स्वयं प्रत्यक्षीकृतः।
लवः
- अश्वोऽश्व इति नाम पशुसमाम्नाये सांग्रामिके च पठ्यते तद् ब्रूत - कीदृश: ?
(क)
एकपदेन उत्तरत-
(i) अश्वः कस्मिन् समानाये पठ्यते ?
उत्तर-
पशुसमाम्नाये।
(ii) बटवः स्वयं किं प्रत्यक्षीकृत: ?
उत्तर-
अश्वः
(ख)
पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(i) लवः स्वपितुः नाम किमुक्तवान्?
उत्तर-
भगवतः सुगृहीत नामधेयस्य वाल्मीकेः ।
(ii) स्मरसि वा तातम् ? इति का उक्तवती ?
उत्तर-
स्मरसि वा तातम् इति कौशल्याउक्तवती ।
(ग)
निर्देशानुसारम् उत्तरत-
(i) 'पुत्र' इत्यर्थे किं पदं नाट्यांशे
प्रयुक्तम् ?
उत्तर-
जात
संस्कृतेन उत्तरं दीयताम्
(क) उत्तररामचरितम् इति नाटकस्य रचयिता कः ?
उत्तर-
उत्तररामचरितम् इति नाटकस्य रचयिता महाकविः भवभूतिः।
(ख) नेपथ्ये कोलाहलं श्रुत्वा जनकः किं कथयति ?
उत्तर-
नेपथ्ये कोलाहलं श्रुत्वा जनकः कथयति यत् अद्य खलु शिष्टानध्याय इत्यस्खलितं खेलतां
बटूनां कोलाहलः ।
(ग) लवः रामभद्रं कथं अनुसरति?
उत्तर-
लवः मांसलोज्जवलेन देहबन्धेन कलहंसघोष घर्घरानुनादिना स्वरेण च रामभद्रं अनुसरति ।
(घ) बटवः अश्वं कथं वर्णयन्ति?
उत्तर-
बटवः अश्वं वर्णयन्ति पश्चात्पुच्छं वहति तत् च अजस्रं धुनोति सः दीर्घग्रीवः अस्ति
चत्वारः खुराः सन्ति शष्पाणि अत्ति शकृत् पिण्डकान् आम्रमात्रान् प्रकिरति ।
(ङ) लवः कथं जानाति यत् अयम् आश्वमेधिकः अश्वः ?
उत्तर-
अश्वस्य रक्षकान् दृष्ट्वा लवः जानाति यत् अयम् आश्वमेधिकः अश्वः ।
(च) राजपुरुषस्य तीक्ष्णतरा आयुधश्रेणयः किं न सहन्ते?
उत्तर-
शिशोः अपि दृष्टतां वाचं न सहन्ते ।
रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत । '
(क)
अश्वेमध' इति नाम क्षत्रियाणाम् महान् उत्कर्षनिकषः ।
(ख)
हे बटवः! लोठैः अभिनन्तः उपनयत एनम् अश्वम् ।
(ग)
रामभद्रस्य एष दारकः अस्माकं लोचने शीतलयति ।
(घ)
उत्पथैः मम मनः पारिप्लवं धावति ।
(ङ)
अतिजवेन दूरमतिक्रान्तः स चपलः दृश्यते ।
(च)
विस्फारितशरासनाः आयुधीय श्रेणयः कुमारं तर्जयन्ति ।
(छ)
निपुणं निरूप्यमाणः लवः मुखचन्द्रेण सीतया संवदत्येव ।
उत्तर-
(क)
केषां
(ख)
कै:
(ग)
कः
(घ)
कस्य
(ङ)
कीदृशः
(च)
कं
(छ)
कया
अधः समस्तपदानां विग्रहाः दत्ताः । उदाहरणमनुसृत्य समस्तपदानि रचयत, समासनामापि च लिखत।
(क)
विनयेन शिशिरः
(ख)
अयस्कान्तस्य शकलः
(ग)
दीर्घा ग्रीवा यस्य सः
(घ)
मुखम् एव पुण्डरीकम्
(ङ)
पुण्यः चासौ अनुभावः
(च)
न स्खलितम्
उत्तर-
(क)
विनयशिशिरः- तृ० तत्पुरुषः
(ख)
अयस्कान्तशकलः - ष० त०पु०
(ग)
दीर्घग्रीवः - बहुव्रीहिः
(घ)
मुखपुण्डरीकम् - कर्मधारयः
(ङ)
पुण्यानुभावः- कर्मधारयः
(च) अस्खलित - नञ् तत्पुरुषः
JCERT/JAC प्रश्न बैंक - सह - उत्तर पुस्तक (Question Bank-Cum-Answer Book)
विषयानुक्रमणिका
क्रम. | पाठ का नाम |
प्रथमः पाठः | |
द्वितीयः पाठः | |
तृतीयः पाठः | |
चतुर्थः पाठः | |
पंचमः पाठः | |
षष्ठः पाठः | |
सप्तमः पाठः | |
अष्टमः पाठः | |
नवमः पाठः | |
दशमः पाठः | |
एकादशः पाठः | |
द्वादशः पाठः | |
त्रयोदशः पाठः | |
चतुर्दशः पाठः | |
