प्रश्न बैंक - सह - उत्तर पुस्तक (Question Bank-Cum-Answer Book)
Class - 12
Sanskrit
सप्तमः पाठः "विक्रमस्यौदार्यम्”
1.
पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(क) विक्रमस्यौदार्यं पाठः कस्मात् ग्रन्थात् सङ्कलितः ?
उत्तर-
विक्रमस्यौदार्यं
पाठः सिंहासनद्वात्रिंशिका इति ग्रन्थात् सङ्कलितः ।
(ख) उपार्जितानां वित्तानां रक्षणं कथं भवति?
उत्तर-
उपार्जितानां
वित्तानां रक्षणं त्यागेन भवति ।
(ग) धनविषये कीदृशः व्यवहारः कर्तव्यः ?
उत्तर-
धनविषये
दानभोगैः व्यवहारः कर्तव्यः ।
(घ) जलमध्ये पुष्पाञ्जलिं दत्त्वा क्षणं कः स्थितः ?
उत्तर-
जलमध्ये
पुष्पाञ्जलिं दत्त्वा क्षणं ब्राह्मणः स्थितः।
(ङ) समुद्रः राज्ञे किमर्थं रत्नचतुष्टयं दत्तवान्?
उत्तर-
समुद्रः
राज्ञे व्ययार्थं रत्नचतुष्टयं दत्तवान् ।
(च) द्वितीयरत्नेन किम् उत्पद्यते?
उत्तर-
द्वितीयरत्नेन
अमृततुल्यं भोजनादिकम् उत्पद्यते ।
(छ) प्रीतिलक्षणम् कतिविधं भवति?
उत्तर-
प्रीतिलक्षणं
षड्विधं भवति ।
2.
रिक्तस्थानानि पूरयत
(क)
उपार्जितानां वित्तानां ---- त्याग एव ----हि रक्षणम्
।
(ख)
दातव्यं भोक्तव्यं धनविषये -- सञ्चयः ---- न कर्तव्यः
।
(ग)
ततः शिल्पिभिरतीव -- मनोहरो ----- मण्डपः कारितः
।
(घ)
भो समुद्र !--- विक्रमार्क: राजा ------ यज्ञं
करोति ।
(ङ)
तस्मै राज्ञे व्ययार्थं -- रत्नचतुष्टयं ---- दास्यामि
।
(च)
यद्रत्नं चतुरङ्गबलं--- ददाति ---- तद् ग्रहीष्यामः
।
(छ)
सर्वेषां प्राणिनामनेनैव --- प्राणधारणं ---- भवति
।
3. अधोलिखितानां पदानां वाक्येषु प्रयोगं कुरुत –
वित्तानाम्, शिल्पिभिः, गिरौ, एतेषाम्, दातव्यम्, रोचते।
उत्तर-
(क)
वित्तानाम् - वित्तानां दानभोगैः रक्षणं कर्तव्यम् ।
(ख)
शिल्पिभिः - शिल्पिभिः मनोहरः मण्डपः कृतः।
(ग)
गिरौ - गिरौ मयूरः नृत्यति ।।
(घ)
एतेषाम् - एतेषां याचना अवश्यं पूरणीया ।
(ङ)
दातव्यम् - यत् यस्मै रोचते तत् तस्मै दातव्यम्।
(च)
रोचते - मह्यं संस्कृतं रोचते ।
4. प्रकृतिप्रत्ययविभागः क्रियताम् -
उपक्रान्तवान्, विधाय, गत्वा, गृहीत्वा, स्थितः, व्यतिक्रम्य, दातव्यम्।
उत्तर- उपसर्ग + प्रकृति + प्रत्यय
(क)
उपक्रान्तवान् - उप + क्रि + क्तवतु (पुं० प्रथमा एकवचनम्)
(ख)
विधाय- वि + /धा + ल्यप् (अव्ययपदम्)
(ग)
गत्वा -/गम् + क्त्वा (अव्ययपदम्)
(घ)
गृहीत्वा- / ग्रह् + क्त्वा (अव्ययपदम्)
(ङ)
स्थितः- स्था+ क्त (पुं० प्रथमा एकवचनम्)
5. सन्धिच्छेदं कुरुत -
तेनैव ,यच्चोक्तम्, तस्येप्सितम्, चैव, यच्च, तदपि, सर्वापि, सोऽपि,
प्राप्तैव, चेदस्मिन्, तच्छ्रुत्वा त्वय्येवम् ।
उत्तर-
(क)
तेनैव = तेन + एव
(ख)
यच्चोक्तम् = यत् + च + उक्तम्
(ग)
तस्येप्सितम् = तस्य + इप्सितम्
(घ)
चैव = च + एव
(ङ)
यच्च = यत् + च
(च)
तदपि = तत् + अपि
(छ)
सर्वापि = सर्वा + अपि
(ज)
सोऽपि = सः + अपि
(झ)
प्राप्तैव: = प्राप्ता + एव
(ञ)
चेदस्मिन् = चेद् + अस्मिन्
(ट)
तच्छ्रुत्वा = तत् + श्रुत्वा
(ठ)
त्वप्येवम् = त्वपि एवम्
6. सप्रसङ्गं हिन्दी भाषया व्याख्या कार्या
(क)
उपार्जितानां वित्तानां त्याग एव हि रक्षणम् ।
तटाकोदरसंस्थानां परवाह इवाम्भसाम्।।
उत्तर-
प्रसंग
- प्रस्तुत पद्य हमारी पाठ्यपुस्तक शाश्वती द्वितीयो भागः के विक्रमस्यौदार्य नामक
पाठ से लिया गया है। यह कथा किसी अज्ञात लेखक द्वारा रचित सिंहासनद्वात्रिंशिका' कथा
संग्रह से संकलित है। प्रस्तुत पद्य में धन के दान को ही धन का सच्चा संरक्षण कहा गया
है।
व्याख्या
- मनुष्य अपने परिश्रम से जो भी धनार्जन करता है, उसका संरक्षण खजाना भरकर नहीं बल्कि
असहायों की सहायता के लिए उस धन को दान करके ही किया जा सकता है। देना ही उसकी सच्ची
रक्षा है। जिस तालाब के जल को कभी काम में नहीं लाया जाता वह तालाब में पड़े-पड़े सड़कर
दुर्गन्धयुक्त हो जाता है, इसीलिए तालाब के जल को बाहर निकाल दिया जाता है ताकि नया
जल आ सके और जल की उपयोगिता बनी रहे। इसी प्रकार धन का दान करना ही धन का सच्चा उपयोग
है।
(ख)
ददाति प्रतिगृह्णाति गृह् यमाख्याति पृच्छति।
भुङ्क्ते भोजयते चैव षड्विधं प्रीतिलक्षणम्।।
उत्तर-
प्रसंग
-
प्रस्तुत पद्य हमारी पाठ्यपुस्तक शाश्वती द्वितीयो भागः के 'विक्रमौदस्यौदार्यम्' नामक
पाठ से लिया गया है। यह कथा किसी अज्ञात लेखक द्वारा रचित सिंहासनद्वात्रिंशिका' कथासंग्रह
से संकलित है। प्रस्तुत पद्य में समुद्र के द्वारा ब्राह्मण को मित्रता का लक्षण बताया
गया है।
व्याख्या-
सच्ची मित्रता की पहचान के छह सूत्र हैं-
1.
मित्र, मित्र को धन आदि प्रदान करता है।
2.
मित्र, मित्र से धन आदि स्वीकार करता है।
3.
अपनी गोपनीय (छिपाने योग्य) बात मित्र को बताता है।
4.
मित्र की गोपनीय बात उससे पूछता है।
5.
मित्र के साथ बैठकर भोजन करता है।
6.
मित्र को भोजन खिलाता है।
जिन
दो मित्रों के बीच उक्त छः प्रकार के आचरण बिना किसी औपचारिकता के सम्पन्न होते हैं
उन्हीं में सच्ची मित्रता समझनी चाहिए।
7. अधोलिखितानां समस्तपदानां विग्रहं कुरुत-
विक्रमतुल्यम्,
क्रियाविधिज्ञम्, सकलगुणनिवासः, यज्ञसामग्री, समुद्रतीरम्, जलमध्ये, पुष्पाञ्जलिम्
देदीप्यमानशरीर, यज्ञार्थम्, यज्ञसमाप्तिः, गुणकथनम्, ब्राह्मणसमूहः, प्राणधारणम्,
राजसमीपम् ।
उत्तर-
विक्रमतुल्यम्
- विक्रमेण तुल्यम् (तृतीया तत्पुरुषः)
क्रियाविधिज्ञम्
- क्रियायाः विधिं जानाति इति क्रियाविधिज्ञः तम् उपपद तत्पुरुषः)
सकलगुणनिवासः
- सकलानां गुणानां निवासः (षष्ठी- तत्पुरुषः)
यज्ञसामग्री
- यज्ञाय सामग्री (चतुर्थी तत्पुरुषः)
समुद्रतीरम्
- समुद्रस्य तीरम् (षष्ठी- तत्पुरुषः)
जलमध्ये
- जलस्य मध्ये (षष्ठीतत्पुरुषः)
पुष्पाञ्जलिम्
- पुष्पाणाम् अञ्जलिम् (षष्ठी-तत्पुरुषः)
देदीप्यमानशरीरः-
देदीप्यमानः शरीरः (कर्मधारयः)
यज्ञार्थम्
- यज्ञाय अर्थम् (चतुर्थी-तत्पुरुषः)
यज्ञसमाप्तिः
- यज्ञस्य समाप्तिः (षष्ठीतत्पुरुषः)
गुणकथनम्
- गुणस्य कथनम् (षष्ठी-तत्पुरुषः)
ब्राह्मणसमूहः-
ब्राह्मणानां समूहः (षष्ठीतत्पुरुषः)
प्राणधारणम्
- प्राणानां धारणम् (षष्ठीतत्पुरुषः)
राजसमीपम्
- राज्ञः समीपम् (षष्ठी- तत्पुरुषः)
अतिरिक्तसम्भावितप्रश्नाः
1. एकपदेन उत्तरत-
(क)
सिंहासने समुपवेष्टुं कः गच्छति?
(ख)
राजा कां विक्रमादित्यस्य औदार्यं वर्णयितुं कथयति?
(ग)
'अहो असारोऽयं संसार इति कस्य कथनमस्ति?
(घ)
कस्मिन् विषये सञ्चयो न कर्तव्यः ?
(ङ)
मण्डपः कैः कारितः ?
(च)
समुद्रावानार्थं कः प्रेषितः ?
(छ)
समुद्रः कस्मै रत्नचतुष्टयं ददाति?
(ज)
चतुर्थरत्नात् कानि जायन्ते?
(झ)
यद्रत्नं चतुरङ्गबलं ददाति तद्ग्रहीष्यामः' इतिकेनोक्तम्?
(ञ)
बुद्धिमता किं न प्रार्थनीयम्?
(ट)
केषां परस्परं विवादो लग्नः?
(ठ)
राजा कस्मै चत्वार्यपि रत्नानि ददौ?
उत्तर-
(क)
राजा
(ख)
पुत्तलिकां
(ग)
राज्ञः विक्रमस्य
(घ)
धनविषये
(ङ)
शिल्पिभिः
(च)
ब्राह्मण:
(छ)
राज्ञे
(ज)
दिव्याभरणानि
(झ)
पुत्रेण
(ञ)
राज्यं
(ट)
चतुर्णां
(ठ)
ब्राह्मणाय
2. पूर्णवाक्येन उत्तरत-
(क)
विक्रमस्य सिंहासनं केन अध्यासितव्यम्?
(ख)
उपार्जितानां वितं कै: विना सफलं न भवति?
(ग)
द्वितीयरत्नेन किम् उत्पद्यते?
(घ)
सर्वेषां प्राणिनां केन प्राणधारणं भवति?
उत्तर-
(क)
विक्रमस्य सिंहासनं तेनैव अध्यासितव्यं यस्य विक्रमतुल्यम् औदार्यमस्ति ।
(ख)
उपार्जितानां वित्तं दानभोगैः विना सफलं न भवति ।
(ग)
द्वितीयरत्नेन भोजनादिकममृततुल्यम् उत्पद्यते।
(घ)
सर्वेषां प्राणिनां प्राणधारणं अनेन भवति।
3. बहुविकल्पीया: प्रश्ना:-
1. 'याचकानाम्' इति पदस्य अत्र कः पर्यायः ?
क.
देवानाम्
ख.
अर्थिनाम्
ग.
भिक्षुकाणाम्
घ.
नृपणाम्
2.
सिंहासनद्वात्रिंशिकायां कति कथाः सन्ति ?
क.
त्रिंशत्
ख.
द्वात्रिंशत्
ग.
विंशतिः
घ.
पञ्चाशत्
3. पुत्तलिका: कति सन्ति?
क.
विंशति:
ख.
सप्तदश
ग.
द्वात्रिंशत्
घ.
पञ्चविशतिः
4. 'मित्रस्य' इति पदस्थ अत्र कः विलोम: ?
क.
सखा
ख.
बन्धु
ग.
सुहद्
घ.
शत्रुः
5. 'कथयति' इत्यर्थे अत्र कः पर्यायः ?
क.
पृच्छति
ख.
आख्याति
ग.
ददाति
घ.
गच्छति
6. 'वृत्तान्तम्' इति संज्ञापदस्य अत्र सर्वनामपदं किम्?
क.
तेषाम्
ख.
सर्वम्
ग.
यत्
घ.
तत्
7. प्रीतिलक्षणं कतिविधं भवति?
क.
एक
ख.
षड्
ग.
पञ्च
घ.
सप्त
8. 'मौनम्' इत्यर्थे अत्र कः पर्यायः ?
क.
श्रुत्वा
ख.
औदार्यम्
ग.
तूष्णीम्
घ.
वृत्तान्तम्
उत्तर-
1.
ग. भिक्षुकाणाम्
2.
ख. द्वात्रिंशत्
3.
ग. द्वात्रिंशत्
4.
घ. शत्रुः
5.
ख. आख्याति
6.
ख. सर्वम्
7.
ख. षड्
8. ग. तूष्णीम्
JCERT/JAC प्रश्न बैंक - सह - उत्तर पुस्तक (Question Bank-Cum-Answer Book)
विषयानुक्रमणिका
क्रम. | पाठ का नाम |
प्रथमः पाठः | |
द्वितीयः पाठः | |
तृतीयः पाठः | |
चतुर्थः पाठः | |
पंचमः पाठः | |
षष्ठः पाठः | |
सप्तमः पाठः | |
अष्टमः पाठः | |
नवमः पाठः | |
दशमः पाठः | |
एकादशः पाठः | |
द्वादशः पाठः | |
त्रयोदशः पाठः | |
चतुर्दशः पाठः | |
